Lublin jest miastem spotkania. To tutaj na zamku lubelskim 2 lutego 1386 roku Jagiełło po raz pierwszy spotkał się ze swoimi poddanymi i został obwołany królem Polski, co otworzyło zupełnie nowy rozdział w dziejach Litwy, Rusi i Polski. Również w Lublinie przed wiekami król polski i wielki książę litewski Zygmunt August postanowił odbyć sejm z posłami z terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego i Królestwa Polskiego, aby ustanowić nowe ramy dla dalszego związku obydwu państw. Burzliwe obrady sejmu lubelskiego w 1569 roku szczęśliwie doprowadziły do ustanowienia nowego tworu politycznego, jakim stała się Rzeczypospolita Obojga Narodów. A Lublin już na zawsze stał się miastem największej unii w naszych dotychczasowych dziejach – unii lubelskiej.
Dziedzictwo twórców unii lubelskiej i wszystkich mieszkańców Rzeczypospolitej Obojga Narodów, będących przedstawicielami wielu narodów i religii, stanowi dla pracowników muzeum jeden z najważniejszych filarów pracy nad scenariuszem oraz inspirację do podejmowania działań naukowych, edukacyjnych i popularyzatorskich. Idea państwa obywatelsko-federacyjnego, jakim była Rzeczypospolita, może stanowić nieustającą inspirację dla współczesnych i powinna stać się ważną pozycją w nauczaniu historii w całej Unii Europejskiej, stanowiącą przeciwwagę dla idei absolutyzmu i samodzierżawia.
Dlatego też w początkowej fazie naszej pracy dokonaliśmy identyfikacji czynników stanowiących wyróżniki tej dawnej, innej niż dzisiejsza Rzeczypospolitej. Była nią mnogość etnosów, religii, wyznań, języków, obyczajów, objawiająca się w używaniu różnych kalendarzy, er, obchodzeniu innych świąt, zakładania na co dzień i od święta różnych strojów. Jednocześnie tych samych ludzi wiele łączyło, bo pomimo swojej inności zamieszkiwali jeden obszar, miejscowość, często tą samą ulice czy nawet jeden dom. Wielość, różność oraz wielokulturowość stały się zatem kluczowymi zagadnieniami, bez których nie możemy dziś zrozumieć tego obszaru stanowiącego jedną z najważniejszych części Europy Środkowo-Wschodniej1.
Kolejnym ważnym czynnikiem wpływającym na naszą prace są dzieje najnowsze. W wyniku II wojny światowej Polska w przeważającej części stała się krajem monokulturowym i monoetnicznym. Radykalnej zmianie uległy granice. Włączenie w obręb Państwa Polskiego tzw. Ziem Odzyskanych, przy jednoczesnej utracie województw wschodnich II RP zupełnie zmieniło kształt państwa, nie tylko w sensie geograficznym. Okres PRL, kiedy nasz kraj stał się satelitą ZSRR, zupełnie uniemożliwiał dialog pomiędzy dawnymi mieszkańcami Rzeczypospolitej. Oficjalnie przyjęte założenia badawcze uniemożliwiały często prowadzenie rzetelnych badań historycznych, szczególnie dla dziejów najnowszych. Podręczniki szkolne do nauczania historii, będące pod stałą kontrolą cenzury, stawały się odbiciem aktualnie prowadzonej przez państwo polityki. W wielu przypadkach załamał się również przekaz pokoleniowy, ponieważ osoby, które zostały zmuszone porzucić swoje domy na wschodzie i wyruszyć na zachód nie przekazywały swoich wspomnień i tradycji rodzinnych swoim dzieciom i wnukom. Wielu tym osobom towarzyszyła głęboka trauma spowodowana wydarzeniami II wojny światowej. Nieubłaganie płynący czas sprawia, że właśnie odchodzi ostatnie pokolenie Polaków, dla których Kresy stanowiły miejsce urodzenia i wzrastania. Fakt ten powoduje, że jednym z ważnych celów naszej pracy stało się spotkanie z tymi osobami i próba rejestracji ich wspomnień. Wizyty w ich domach rozsianych na terenie całego kraju stały się również okazją do przekazania nam wielu dokumentów, zdjęć oraz pamiątek.
W toku naszej pracy największą zmianą wpływającą na kształt przyszłej wystawy była trwająca od lutego 2022 roku napaść putinowskiej Rosji na Ukrainę. Spowodowany wojną napływ milionów uciekinierów sprawił, że niemal w każdej polskiej klasie szkolnej znalazły się dzieci z terenu Ukrainy. Dzieci, które już teraz odwiedzają wraz ze szkołami i rodzicami nasze Muzeum i szukają własnych, czy też wspólnych dziejów narodów niegdyś tworzących Rzeczpospolitą. Wojna spowodowała odczuwane przez nas wszystkich zmiany – kraje Bałtyckie:Litwa, Łotwa, a nawet Estonia chętniej zaczęły uwypuklać wspólne dziedzictwo dzielone z krajami Europy Środkowo-Wschodniej. To samo dotyczy Ukrainy, gdzie Polska jest dziś postrzegana jako największy przyjaciel i orędownik tego kraju na arenie międzynarodowej. Co ważne, kwestia odbiorców naszej wystawy stanowiła jeden z kluczowych elementów dyskusji prowadzonych w gronie pracowników, ekspertów oraz zaproszonych gości na sympozjum naukowym: „Dziedzictwo kulturowe wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej. Korzenie i wspólnota” w grudniu 2019 r. Wówczas to prof. Marcin Wołoszyn zapytał zgromadzonych: Jakiej przeszłości potrzebuje przyszłość?, a zatem czy Muzeum służyć będzie pielęgnowaniu polskiej pamięci o obszarach stanowiących niegdyś cześć państwa polskiego, czy też uda się nam stworzyć placówkę, w której swoją historię odnajdą także potomkowie niepolskich mieszkańców Kresów2. W tak doniosłym momencie tym ważniejsze staje się wspólne dziedzictwo, a wielokulturowość Rzeczypospolitej staje się jej ogromnym atutem. Zależy nam zatem, aby misją Muzeum było przywrócenie i zachowanie pamięci o miejscach, ludziach i wydarzeniach związanych z dziedzictwem ziem wschodnich Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Temu celowi mają służyć organizowane przez nas wystawy oraz prowadzone badania naukowe, których rolą jest upowszechnianie wiedzy o przeszłości regionu. Zależy nam również, aby kolejne pokolenia zostały wyposażone w rzetelną wiedzę historyczną, dlatego ważne będzie zdemitologizowanie obrazu przeszłości, służące lepszemu zrozumieniu współczesności i budowaniu lepszej wspólnej przyszłości. W naszym rozumieniu poruszana przez nas tematyka zyskuje wyjątkową aktualność i powinna służyć integracji narodów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Muzeum kontynuuje również myśl profesora Jerzego Kłoczowskiego – wybitnego polskiego mediewisty i wieloletniego dyrektora Instytutu Europy- Środkowo Wschodniej, który za jeden z najważniejszych celów badań historycznych i politologicznych uważał przybliżenie idei unii lubelskiej jak najszerszemu gronu odbiorców. Profesor Kłoczowski już w 1999 roku apelował: Może trzeba by pomyśleć o specjalnym, nowoczesnym i z rozmachem urządzonym Muzeum Rzeczypospolitej dla ludów-dziedziców ale i dla Europejczyków oraz ludzi całego świata3.
Tak określonemu celowi służy dobór tematów oraz najważniejszych wątków znajdujących się na wystawie stałej: Podróż po Kresach.
dr Marcin Gapski
Zastępca Dyrektora MNwL ds. Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej
1 Muzeum Ziem Wschodnich zorganizowało konferencję naukową poświęconą wielokulturowości. Teksty z tej konferencji można znaleźć w tomie: Wielokulturowość i jej znaczenie w perspektywie historycznej i muzealniczej, red. M. Gapski, M. Stasiak-Cyran, M. Tymochowicz, Lublin 2022.
2 M. Wołoszyn, Zanim Skrzetuski poznał Bohuna. Grody Czerwieńskie, pogranicze polsko-ruskie w wiekach średnich. Stan i perspektywy badań: Studia i Materiały Lubelskie 22:2020, s. 23.
3 J. Kłoczowski, Unia Lubelska. Lublin miasto Unii, wyd. 2., Lublin 2019, s. 43.
Więcej o powstaniu i misji Muzeum w artykule: Idea i realizacja koncepcji Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej