Parnas Jakub
Urodził się 16 stycznia 1884 r. w Mokrzanach pod Tarnopolem w rodzinie żydowskiej. Jego ojcem był właściciel ziemski Oskar Parnas, matką Gabriela z domu Bernstein. W młodości studiował w Berlinie i w Strasburgu, pasjonowała go chemia fizjologiczna. W 1906 r. uzyskał dyplom i podjął pracę na politechnice w Zurychu. Rok później doktoryzował się na Uniwersytecie w Monachium i podjął pracę jako asystent w jednym z ówczesnych centrów chemii fizjologicznej. Przez krótki czas pracował w stacji zoologicznej w Neapolu oraz w laboratorium biochemicznym Cambridge, gdzie zastała go wojna.
W 1916 r. służył jako biochemik w armii austriackiej, następnie wyjechał do Warszawy, gdzie kierował zorganizowanym przez siebie Zespołem Chemii Fizjologicznej Uniwersytetu Warszawskiego. W 1919 r. wziął udział w wojnie polsko-radzieckiej. Pod wpływem Franciszka Groëra przeniósł się do Lwowa, podjął także decyzję o zmianie wyznania na katolickie. Na Uniwersytecie Jana Kazimierza pełnił funkcję dziekana Wydziału Lekarskiego oraz dyrektora Oddziału Farmaceutycznego. Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu miasta przez Sowietów Parnas został dziekanem Wydziału Farmaceutycznego lwowskiego Instytutu Medycznego oraz dyrektorem Instytutu Biochemii Wydziału Lekarskiego. Władze sowieckie uznały go za właściwego kandydata najprawdopodobniej ze względu na jego lewicowe poglądy oraz żydowskie pochodzenie. Poprzez zatrudnienie go na tak odpowiedzialnym stanowisku, starano się dowieść, że dopiero sowiecka władza umożliwiła rozwój kariery wszystkim obywatelom, bez względu na pochodzenie społeczne czy narodowość. W grudniu 1940 r. kilku profesorów uniwersytetu, w tym Parnas, zostało deputowanymi do Rady Miejskiej. W czerwcu 1941 r. uczony znalazł się na niemieckiej liście proskrypcyjnej, mimo to 26 czerwca 1941 r. wraz z rodziną ewakuowano go najpierw do Kijowa, a następnie do Ufy. Środowisko akademickie niechętnie odnosiło się do jego poczynań. 20 października 1940 r., zaledwie dwa dni po powołaniu Mychajła Marczenki na stanowisko rektora Uniwersytetu Jana Kazimierza, na łamach sowieckiej „Prawdy” ukazała się publikacja relacjonująca spotkanie Parnasa z Marczenką (w rzeczywistości na uczelni było znacznie więcej uczonych, którzy często wizytowali gabinet Marczenki, licząc na zachowanie posady uniwersyteckiej). W tych okolicznościach wielu profesorów uniwersytetu zaczęło się wyrażać o Parnasie nieżyczliwie. Biochemik był uznawany w środowisku akademickim za pupila władz, a uczestnictwo w pracach Rady Miejskiej traktowano za przejaw kolaboracji. Krytykowano go za przyjmowanie zaproszeń na konferencje naukowe odbywające się w głębi ZSRR, a także złośliwie komentowano jego ewakuację do ZSRR, zarzucając mu m.in. łamanie lojalności wobec Rzeczypospolitej. W Ufie Parnas przebywał do 1943 r. W 1943 r. został zatrudniony w Moskwie, gdzie zajął się organizacją Instytutu Chemii Biologiczno-Lekarskiej. Stworzył Laboratorium Chemii Fizjologicznej, w którym zajął się badaniem węglowodanów. Był także jednym z założycieli Akademii Nauk Medycznych. W Moskwie otrzymał od władz prywatne mieszkanie, a za zasługi został uhonorowany najwyższym odznaczeniem ZSRR – Orderem Lenina. W styczniu 1949 r., prawdopodobnie na fali kampanii antysemickiej, która rozpoczęła się od rozprawienia się z członkami Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego, a zakończyła wymordowaniem żydowskich lekarzy, został aresztowany. Zmarł w więzieniu lub zamordowano go na Łubiance 29 stycznia 1949 r. W latach 50. XX w. podejmowano próby rehabilitacji, wydając m.in. zbiór jego prac. W latach 90. prof. Wacław Leonowicz Kretowicz, biochemik, członek korespondent Polskiej Akademii Nauk ZSRR, zwrócił się w liście do prezydenta Akademii Nauk ZSRR Gurija Marczuka z prośbą o dołączenie Parnasa do listy zabitych akademików oraz przywrócenie mu dobrego imienia.
Literatura:
Kretowicz Piotr, Wybitny polski biochemik Jakub Parnas upamiętniony w Moskwie, https://wyborcza.pl/7,75400,26203880,wybitny-polski-biochemik-jakub-parnas-upamietniony-w-moskwie.html [dostęp: 25.01.2024]
Ola Hnatiuk, Odwaga i strach, Wrocław–Wojnowice 2015.
Jakub Karol Parnas (1884–01–16–1949–01–29), https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jakub-karol-parnas-1884-1949-biochemik-profesor-dyrektor [dostęp: 25.01.2024]
Źródło wykorzystanej fotografii: Ilustrowany Kurier Codzienny, 1937.