Hołówko Tadeusz Ludwik
Polski polityk i publicysta, działacz Polskiej Partii Socjalistycznej, przewodniczący Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, przedstawiciel ruchu prometejskiego, zwolennik porozumienia polsko-ukraińskiego, wybitny znawca spraw narodowościowych, w latach 1927–1931 naczelnik Wydziału Wschodniego Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
Urodził się 15 września 1889 r. w Semipałatyńsku. Był synem Wacława Hołówki, zesłanego na Syberię za udział w studenckich rozruchach politycznych, i Marii z domu Maciejewskiej. Uczęszczał do gimnazjum w Wiernym (Ałmaty). W 1909 r. studiował na uniwersytecie w Petersburgu, początkowo na Wydziale Przyrodniczym, z którego zrezygnował na rzecz studiowania prawa. W trakcie studiów rozpoczął współpracę z polskimi socjalistami: Polską Partią Socjalistyczną-Frakcją Rewolucyjną, Związkiem Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej i Związkiem Walki Czynnej, wśród których nosił pseudonim „towarzysz Kirgiz”. Za namową Tytusa Filipowicza udał się do Krakowa, do tzw. Szkoły Centralnej PPS, gdzie poznał Józefa Piłsudskiego. W 1911 r. za udział w strajku studenckim w Petersburgu został aresztowany i wydalony z uniwersytetu z zakazem studiowania na uniwersytetach rosyjskich. Przez pewien czas studiował w Krakowie, na uczelnię w Petersburgu powrócił w 1913 r. Debiutował w „Głosie Młodych”. W trakcie I wojny światowej przebywał w Warszawie, gdzie współpracował z PPS-Frakcją Rewolucyjną i Polską Organizacją Wojskową. W 1918 r. uczestniczył w powołaniu Rządu Ludowego w Lublinie. Był autorem manifestu, który znalazł się na ulicach miasta. W kolejnych latach publikował na łamach czasopism: „Robotnik”, „Przedświt”, „Rząd i Wojsko”, „Droga”, był też redaktorem naczelnym „Trybuny”. Brał udział w wojnie w 1920 r., za co został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. Zaangażował się w działalność na rzecz współpracy polskiej z narodami białoruskim, litewskim i ukraińskim. Był członkiem Związku Zbliżenia Narodów Odrodzonych. W 1924 r. należał do Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS. W 1926 r. objął funkcję kierownika Instytutu Badań Spraw Narodowościowych. W 1925 r. spotkał się w Paryżu z przywódcą Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL) Symonem Petlurą. Był członkiem rządowej Komisji Rzeczoznawców zajmującej się mniejszościami narodowymi. Brał udział w powstaniu Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. W 1927 r. został mianowany naczelnikiem Wydziału Wschodniego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Zarówno w publicystyce, jak i polityce poświęcał dużo miejsca idei prometejskiej, działał na rzecz zjednoczenia polsko-białorusko-ukraińsko-litewskiego, był zwolennikiem utworzenia federacji z sąsiadami z Kresów Wschodnich. Wielokrotnie krytykował polską politykę narodowościową. Był zwolennikiem programu asymilacji państwowej polegającej na zaspokajaniu potrzeb aspiracji narodowościowych mniejszości, zwłaszcza w zakresie równouprawnienia, kulturalnym, a także ekonomiczno-społecznym. Szczególną wagę przywiązywał do kwestii ukraińskiej, zdecydowanie popierał postulaty ukraińskie w sprawie rozwoju własnej nauki i kultury. Był zwolennikiem utworzenia ukraińskiego uniwersytetu we Lwowie. Działał na rzecz integralności terytorialnej państwa polskiego, dążył do realizacji idei prometejskiej, w myśl której na terenie wschodnich kresach Rzeczypospolitej miały powstać Piemonty narodu ukraińskiego i białoruskiego. Jako minister spraw zagranicznych starał się o pomoc dla emigracji narodów słowiańskich. Od 1930 r. jako poseł BBWR prowadził rozmowy z reprezentacją Ukraińskiego Zjednoczenia Narodowo-Demokratycznego na rzecz zjednoczenia polsko-ukraińskiego. Prawdopodobnie ta działalność doprowadziła do zamachu na niego 29 sierpnia 1931 r. w Truskawcu. Winni za śmierć Tadeusza Hołówki mieli okazać się członkowie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów – Wasyl Biłas i Dmytro Danyłyszyn – chociaż za jego śmiercią mógł stać sowiecki wywiad.
Literatura:
Wreschler Iwo, Z dziejów obozu belwederskiego, Tadeusz Hołówko. Życie i działalność, Warszawa 1984.
Pisuliński Jan, „Komendant swoim zbrojnym czynem wyciągnął wóz polski z tego błota, w którym on tonął coraz bardziej”. Listy Tadeusza Hołówki do Stanisława Łosia z lat 1926–1927, „Dzieje Najnowsze” 2020, t. 52, nr 1.
Michałowski Stanisław, Idea niepodległego państwa w myśli politycznej Polskiej Partii Socjalistycznej (1892–1923), „Rocznik Lubelski” 1991/1992, nr 33–34.
Nałęcz Daria. „Towarzysz Kirgiz” (Tadeusz Hołówko), „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1992, t. 31, nr 3–4.
Źródło wykorzystanej fotografii: Biblioteka Narodowa
Opracowała dr Anna Wilk-Zielińska