Żydowscy literaci i ich ślady w Wilnie
Zabudowa dzielnicy żydowskiej w Wilnie, 2024 r.
Litewska literatura żydowska
Wykluczenie kulturowe charakterystyczne dla litewskiej literatury żydowskiej było uwarunkowane zamkniętym trybem życia społeczności żydowskiej i wieloletnią tradycją religijną. W XIX w. litewska literatura żydowska pozostawała pod wpływem ideologii żydowskiego ruchu oświeceniowego haskala, który sprzyjał rozwojowi literatury świeckiej w języku hebrajskim. Do tej pory pisano po hebrajsku tylko dzieła religijne. Rozwój literatury okresu oświeceniowego w języku hebrajskim oraz jego odnowa podyktowana była chęcią wyrwania się z tradycyjnej izolacji społeczności żydowskiej i lokalności literatury. Przemiana tradycyjnej poetyki żydowskiej polegała na połączeniu lokalnych tematów, form literackich, motywów i sposobu mówienia z europejskimi tradycjami literackimi i estetycznymi.
W latach 30. XIX w. wileńscy pisarze żydowscy I. A. Benjakob, A. D. Lebenzon, M. A. Ginzburg zamierzali wydawać periodyki w języku hebrajskim. Pomysł zrealizował S. J. Fin, żydowski pisarz oraz historyk z Wilna. Założył i redagował hebrajską publikację Hakarmel oraz Pierścienie Północy (Pirchej Cafon), pierwszy periodyk almanachu literatury hebrajskiej w całym Imperium Rosyjskim. Od XVIII w. Wilno nazywane jest Jerozolimą Północy. Historię Żydów wileńskich opisuje dzieło S. J. Fina Wierne miasto (1860 r.), do którego materiał zaczerpnął z nagrobków. Prace S. J. Fina odzwierciedlają ideologię oświecenia i tradycję judaizmu.
Żydowski poeta wileński, uczestnik ruchu haskalskiego, M. J. Lebenzon (pseudonim literacki Michalis) tłumaczył poezję zachodnioeuropejską, pisał dramatyczne wiersze biblijne, odzwierciedlają to zbiory wierszy Pieśni Córek Syjonu i Harfa Córki Syjonu. Wiele utworów A. Mapu w języku hebrajskim zostało napisanych w stylu powieści francuskiej, gdzie autor krytycznie przedstawia sposób życia, obyczaje, postawy i potrzebę reform społecznych i edukacyjnych Żydów litewskich. Jeden z najbardziej aktywnych literatów XIX w. J. L. Gordon, litewski haszkalos i słynny poeta Europy Wschodniej, napisał wiersz Miłość Dawida i Mikeli, wydał zbiory wierszy Pieśni o Judei, żydowskie Tales i satyryczną historię Świat jaki jest. W twórczości M. C. Mane'a dominuje świat przyrody i ludzkich uczuć. Na początku XX w. w Wilnie ukazywała się żydowska gazeta Der Veker w dialekcie jidysz litwackim. Ukazało się również pierwsze żydowskie pismo modernistyczne Literariche monatsshriftn. W 1908 r. w Wilnie działał salon żydowski – Salon de Kruche, którego członkami byli A. Vaiter, A. Litvak, Sz. Niger. Byli oni pierwszymi modernistami litewskiej literatury żydowskiej.
W okresie II Rzeczypospolitej Wilno było to ważnym żydowskim centrum życia społeczno-politycznego oraz centrum kulturalno-naukowym. Założony w r. 1925 Żydowski Instytut Naukowy (Jidysze Wissenszaftleche Institut, w skrócie JiWO), zajmujący się badaniem dziejów, kultury i języka żydowskiego (jidysz), stał się wkrótce znaczącą wileńską placówką naukową o randze światowej. Była to jedyna tego typu placówka naukowa w świecie. Wśród pozostałych żydowskich instytucji i placówek kulturalno-naukowych w Wilnie wymienić należy: Żydowskie Towarzystwo Historyczno-Etnograficzne, Wileński Żydowski Instytut Muzyczny, Teatr Żydowski w Wilnie, Żydowskie Towarzystwo Popierania Sztuki, Biblioteka im. M. Straszuna.
Od końca lat 20. XX w. w Wilnie działa grupa młodych artystów Jung Vilne, której najsłynniejszymi członkami byli poeci A. Suckewer, Ch. Klas. Kaczergiński.
M. Kulbak opublikował zbiór Wiersze, symboliczny poemat romantyczny Miasto, dramat Jakob Frank, powieści Mesjasz, syn Efraima i Poniedziałek, które przesiąknięte są żydowskim mistycyzmem i ekspresjonizmem. W Kownie również wydano kilka gazet i almanachów w języku jidysz.
Pisarz języka jidysz musiał godzić w sobie przeciwstawne funkcje: z jednej strony grał rolę idola, mentora i mistrza, z drugiej strony – dzięki jidysz był dla swoich czytelników kimś bliskim i swojskim, jak mieszkaniec tej samej ulicy czy tego samego miasteczka. Książki w jidysz były często siłą popychającą młodzież na drogę postępu, odejścia od tradycji lub nawet apostazji. Ale w latach 20. XX w. wybór jidysz jako języka twórczości niekoniecznie był oczywistością. W przeciwieństwie do literatur europejskich, literatura jidysz ciągle jeszcze stawiała pierwsze kroki. Tradycja twórczości w jidysz była bardzo świeża. Podejmując decyzję o pisaniu w „żargonie” wkraczało się na obszar tradycyjnie zarezerwowany dla hebrajszczyzny. Nieprzypadkowo zatem większość dwudziestowiecznych pisarzy jidysz rozpoczynała pierwsze próby literackie po hebrajsku.
Nić pamięci o historii wileńskich Żydów została przerwana przez Holocaust i okres władzy sowieckiej. Amnezja narzucona społeczeństwu po 1945 r. nie dotyczyła zresztą tylko Zagłady, ale w ogóle całej historii Litwaków. Żydzi w tym systemie mieli stać się „ludźmi radzieckimi” i nie pamiętać ani o swojej religii, ani bogatej historii. Wtedy właśnie wspólnota straciła język jidysz, podobnie jak wiedzę o koszerności.
Po II wojnie światowej prasa i literatura żydowska zostały zakazane na Litwie. Mimo to języka jidysz używał poeta H. Oszerowicz. W twórczości prozaika i dramaturga J. Josadė dominują wartości moralne, charakteryzujące się aforystycznym stylem pisania. Utwory literackie po rosyjsku i litewsku pisali G. Kanowicz, I. Mer, zaś A. Karpanowicz pisał w jidysz.
O międzywojennym Wilnie z dużym (auto)krytycyzmem pisał Czesław Miłosz, który sam był jednym z wrażliwszych jego mieszkańców:
Niestety, cała intensywność kulturalna żydowskiego Wilna tamtych czasów jest widoczna dopiero dziś, z perspektywy, gdy to Wilno przestało istnieć. Powiedzmy sobie jasno, że istniało wtedy nie jedno, a dwa zaledwie komunikujące się ze sobą miasta. Wilno polskie i Wilno żydowskie. […] Należałem do polskiego Wilna, dzieląc z nim znaczny zasób niewiedzy o książkach pisanych w jidysz, powstających o parę ulic od domów, w których sam mieszkałem.
Gaon Wileński Elijahu Ben Salomon Zalman (1720-1797)
Pomnik Gaona Wileńskiego Elijahu Ben Salomona Zalmana, 2024 r.
Gaon żył w XVIII w., był członkiem społeczności Litwaków, czyli Żydów litewskich. Dziś nazwisko Eliasza Ben Solomona Zalmana jako wileńskiego Gaona jest dobrze znane wielu ludziom. Rok 2020 na Litwie był ogłoszony Rokiem Wileńskiego Gaona i Litewskich Żydów.
Elijah Ben Solomon Zalman urodził się we wsi Sialiec na terenie dzisiejszej Białorusi w rodzinie ludzi wykształconych i religijnych. Talent Eliasza Bena Solomona Zalmana dało się dostrzec już w młodym wieku, a po krótkiej nauce w żydowskiej szkole podstawowej jego wyjątkowe talenty pozwoliły mu wcześnie przejść do samokształcenia. Gdy miał zaledwie 6 lat, dokonał komentarzy do Talmudu w Wielkiej Synagodze na wileńskiej starówce. Później stał się znany jako osoba, która wprowadzała korekty do Talmudu. Do dziś Talmund jest wydawany z jego komentarzami. Asceza Gaona stała się jedną z najbardziej uderzających cech jego osobowości: większość czasu poświęcał indywidualnym studiom. Ale nawet tak zamknięty sposób życia nie powstrzymał krążących pogłosek o jego niewiarygodnej mądrości. Mimo swojej skromności Gaon Wileński uważany był za autorytet, a europejscy mędrcy religijni apelowali do niego o rozwiązanie powstałych między nimi sporów religijnych.
Gaon Wileński był konserwatystą, sprzeciwiał się jakiejkolwiek liberalizacji wśród społeczności Litwaków. Dlatego występował zarówno przeciwko chasydyzmowi, jak i haskali. Wiadomo, że nakładał cherem na osoby, które przystąpiły do ruchu chasydzkiego, to było coś w rodzaju klątwy, wykluczenia ze wspólnoty. W rzeczywistości nigdy nie pełnił żadnych obowiązków służbowych: nie był ani rabinem miejskim, ani sędzią sądu religijnego, ani kierownikiem jesziwy albo duchowego seminarium rabinicznego. Mimo to był największym autorytetem religijnym i moralnym. Ciekawe, że za życia Wileńskiego Gaona nie ukazały się żadne napisane przez niego książki, ponieważ całą uwagę poświęcił nauce. Wszystkie dzieła, przypisywane mędrcowi, zostały spisane przez krewnych i uczniów po jego śmierci.
W ten sposób Gaon Wileński stał się dla Żydów tego miasta postacią symboliczną, uosabiającą nadzieję i wiarę. Osobowość Gaona dojrzewała i rozwijała się w duchu Wilna, a jego autorytet utrwaliły samo Wilno wśród najważniejszych ośrodków żydowskich na świecie.
Na starówce jest pomnik Gaona, wzniesiony w 1997 r. Natomiast jego dom znajdował się przy ulicy Żydowskiej (ul. Žydų), obok Wielkiej Synagogi, w której się modlił. Synagoga została zniszczona w czasie II wojny światowej, a po wojnie wyburzono pozostałości murów i zbudowano przedszkole. Obecnie w tym miejscu są prowadzone prace archeologiczne, być może w przyszłości synagoga zostanie odtworzona.
Gaon był bardzo ważną postacią, można powiedzieć symbolem dawnego, żydowskiego Wilna. Na początku XIX w. sporządzono jego wizerunek. Istnieje legenda, że w każdym wileńskim domu żydowskim wisiał portret Gaona. Po śmierci został pierwotnie pogrzebany w Wilnie, na cmentarzu żydowskim na Śnipiszkach. Później, w XIX w., ten cmentarz zamknięto, a mauzoleum Gaona Wileńskiego przeniesiono na cmentarz żydowski, który znajdował się na Zarzeczu. Następnie jego grób trafił na Cmentarz Suderwie, gdzie się znajduje do dziś.
Wileński dom Gaona Wileńskiego Elijahu Ben Salomona Zalmana, 2024 r.
Gintsburg Mordechaj Aharon (1795-1846)
Dzieła Gintsburga Mordechaja Aharona, które kiedyś bardzo przyczyniły się do upowszechnienia wiedzy, głównie historycznej w żydowskich kręgach czytelniczych, obecnie nie utraciły na znaczeniu i ich autor pozostaje niezatarty w historii nowożytnej literatury żydowskiej jako twórca nowego żydowskiego stylu literackiego.
Gintsburg Mordechaj Aharon urodził się w 1795 r. w miejscowości Salantai na Litwie, w rodzinie o żydowskich tradycjach. To pisarz żydowski, historyk, działacz oświecenia. Pisał w języku hebrajskim.
Szczegółowe informacje o dzieciństwie i młodości Gintsburga można znaleźć w jego niedokończonej autobiografii Abieser, która jest bardzo cennym materiałem historycznym. Wydaną ją już po jego śmierci w 1864 r. Gintsburg otrzymał wychowanie, tradycyjne dla Żydów litewskich i polskich początku XIX w., z tą tylko różnicą, że jego ojciec poświęcił wiele uwagi dokładnemu studiowaniu przez syna języka hebrajskiego i Biblii. Księgi o treści historycznej w języku hebrajskim, które przypadkowo wpadły w ręce 13-letniego chłopca, wzbudziły jego zainteresowanie historią.
Kształcił się w domu, studiował Talmud oraz kabałę. Pracował mełamedem, czyli nauczycielem dzieci w chederze. Cheder – to rodzaj szkoły żydowskiej o charakterze religijnym. Gintsburg Mordechaj Aharon zatrudniał się kolejno w szkołach w Litwie – w Szawlach, Połądze, pracował też za granicą – w Austrii i Prusach. W 1829 r. założył w Wilnie prywatną szkołę żydowską. Popierał idee oświecenia, poprzez swe utwory nawoływał do zachowania tradycyjnych wartości żydowskich.
W 1937 r. wydał pierwszy utwór pt. Świątynia, napisał też książkę o historii Rosji – Drogami Rosji, książkę o wojnach napoleońskich pt. Ogłoszenie wolności i in. Dopiero po stu latach doczekała się wydania druga część jego utworu Świętobliwość (pierwsza część została wydana w 1844 r.)
Zmarł w Wilnie w 1846 r.
Abraham Dov Ber Lebensohn (1794-1879)
Abraham Dov Ber Lebensohn, znany również pod pseudonimami Abraham Dov-Ber Michailishker i Adam ha-Kohen, był litewskim żydowskim hebrajcą, poetą i pedagogiem.
Nazywano go również Adamem ha-Kohenem oraz Abrahamem Dow Michaliszkerem. Urodził się w 1794 r. w Wilnie. Ożeniony w wieku trzynastu lat, przeniósł się do domu żony w Michaliszkach (ob. Białoruś). Drogą samokształcenia zapoznał się z gramatyką, filozofią średniowiecza, matematyką, był też zafascynowany kabałą i mistyką. Zajmował się pracą pedagogiczną, a w wolnym czasie pisał wiersze. Był centralną postacią haskali na Litwie. Abraham Lebensohn otrzymał wykształcenie religijne, jednak w dziedzinie nauk świeckich pozostał samoukiem. W latach 1848-1864 wykładał w wileńskiej szkole rabinów. W dziełach poetyckich poruszał problematykę cierpienia i ludzkiej egzystencji. Scholastyczne wychowanie nie pozwoliły poecie rozwinąć stronę liryczną swoich utworów, jego wiersze noszą charakter bardziej dydaktyczny. Poeta tworzył w języku hebrajskim, należał do grupy pisarzy dążących do odnowy języka hebrajskiego poprzez jego wzbogacenie i uczynienie zeń sprawnego narzędzia twórczego. Pod względem formalnym znacznie wyprzedzał innych poetów swej epoki, piszących w języku hebrajskim. Jego głównym dziełem było Szire(j) sfat kodesz (Wiersze hebrajskie), wydane w 1842 r. Wraz z I. Benjakobem wydał dzieło Biblia Hebraica z przekładem niemieckim i z komentarzem M. Mendelsohna oraz z własnymi notami. Był autorem kilku komentarzy biblijnych, między in. do Ksiąg Ezechiela, Jeremiasza i Dwunastu Proroków Mniejszych (Księgi Prorockie) – Torat ha-Adam oraz Gramatyki Hebrajskiej.
Zmarł w Wilnie w 1879 r.
Benjakob (Ben-Jakub) Izaak Ajzyk (1801-1863)
Benjakob Izaak Ajzyk urodził się w Litwie, w miejscowości Ramygala. To księgarz, nakładca, bibliograf i pisarz żydowski. Choć otrzymał tradycyjne wykształcenie religijne, szybko znalazł się w kręgu oddziaływania wpływów haskali. W młodości zaczął pisać wiersze po hebrajsku. Przez kilka lat mieszkał w Rydze, gdzie zajmował się handlem. Następnie wyjechał do Lipska, tam handlował książkami, a w 1842 r. opublikował swój pierwszy tomik wierszy Miktamim ve-Shirim. Był aktywnym członkiem wileńskiej społeczności żydowskiej.
Jego debiut naukowy miał miejsce w 1844 r. Wśród wydanych przez niego prac oryginalnych oraz średniowiecznych pisarzy żydowskich na szczególną uwagę zasługuje opublikowana wraz z A.B. Lebensohnem siedemnastotomowa edycja Biblia Hebraica (zawierająca m.in. tłumaczenie M. Mendelsohna oraz komentarze Rasziego, Lebensohna, J. Behaka i samego Benjakoba), która miała wielki wpływ na rozwój haskali w Rosji. Opracował i wydał w Wilnie dzieło Chaima Josefa Dawida Azulaja Szem ha-G(e)dolim ha-szalem…. Dziełem życia i owocem przeszło 20 lat pracy Benjakoba była bibliografia Ocar ha-sfarim, wydana w 1880 r., zaś ostatnim przedsięwzięciem wydawniczym – wydanie starożytnych dzieł hebrajskich Kirjat Sefer.
Samuel Fin (1818-1890)
Samuel Fin urodził się, mieszkał i zmarł w Wilnie. Posiadał tartak i wytwórnię cegieł na prawym brzegu Wilii przy Zielonym Moście.
Był autorem pierwszej wileńskiej historii Żydów, leksykografem i naukowcem. Od 1847 r. prowadził wykłady z biblii, języka hebrajskiego i historii w Wileńskiej Szkole Rabinów, W 1856 r. został inspektorem Wileńskich Państwowych Szkół Żydowskich. Przewodniczył miejskiej społeczności żydowskiej.
W 1860 r. ukazała się książka Fina po hebrajsku, Kiryah Neemanah (Wierne miasto) – pierwsza monografia historii wileńskich Żydów, do której materiał zaczerpnął z nagrobków cmentarza żydowskiego. W 1863 r. Samuel Fin i Abraham Hirsch Rosenkranc założyli w Wilnie drukarnię. W latach 1860-1880 Fin redagował tygodnik hebrajski pt. Hakarmel.
Pochowany na cmentarzu wileńskim w dzielnicy Szeszkinie (Šeškinė).
Już przed II wojną światową jedna z ulic wileńskich nosiła imię Samuela Fina. Dzisiaj również w Wilnie jest ulica, nazwana jego imieniem (S. Fino gatvė).
Ajzik Waiter (1878-1919)
Ajzik Wajter, właściwie Ajzik Meir Deweniszski, urodził się w 1878 r. w Bieniakonach koło Wilna. To żydowski pisarz, dramaturg, publicysta oraz działacz robotniczej partii żydowskiej Bund.
Otrzymał staranne wykształcenie religijne. Już w młodości wykazywał duże zainteresowanie ruchem rewolucyjnym. Związany z Bundem był wielokrotnie aresztowany przez władze carskie, a także dwukrotnie zesłany na Sybir. W 1898 r. był redaktorem pierwszego numeru bundowskiego organu prasowego Der Weker i autorem proklamacji napisanej dla tej partii. Był również jednym ze współredaktorów tygodnika Morgenstern.
Zginął w trakcie pogromu antyżydowskiego w Wilnie w kwietniu 1919 r., kiedy to legioniści z 2 Dywizji Piechoty Legionów gen. Edwarda Śmigłego-Rydza po zajęciu miasta zdewastowali cmentarze żydowskie i zaatakowali dzielnicę żydowską. W wyniku zamieszek zginął między innymi Ajzik Wajter. Jego ciało aż do zakończenia pogromu przez dwa dni leżało w rynsztoku. Śmierć Ajzika Wajtera odbiła się szerokim echem w środowisku żydowskim.
W 1920 r. staraniem Zalmana Rajzena i Samuela Nigera ukazała się księga pamiątkowa poświęcona zmarłemu pisarzowi pt. Ajzik Wajter-Buch.
Zalman Reisen (1887-1941?)
Zalman Reisen, znany również jako Zalman Reyzen, był leksykografem i historykiem literatury jidysz.
Reisen urodził się w Koydeneve (obecnie Dzierżyńsk) guberni Mińskiej (Białoruś) w 1887 r. u rodziców, zainteresowanych oświeceniem żydowskim, czyli haskalą. Jego ojciec pisał wiersze po hebrajsku i jidysz. Jego brat Awrom Rejsen był znanym pisarzem i poetą piszącym w jidysz. Siostra, Sarah Reisen, również aktywnie angażowała się w kulturę jidysz, zwłaszcza w Wileńskim Związku Pisarzy i Dziennikarzy Jidysz. Kształcił się w domu w kilku różnych dzielnicach, uczęszczał do rosyjskiej szkoły publicznej w Mińsku. W 1915 r. przeniósł się do Wilna, gdzie jako pisarz i wydawca stał się aktywnym działaczem jidyszowej sceny intelektualnej.
Pracował w Wilnie w dzienniku Letzte Naies, a od 1919 r. Reisen objął stanowisko redaktora naczelnego w założonym przez siebie dzienniku, który odgrywał rolę forum do omawiania kwestii kulturowych i społecznych w judaizmie.
Najbardziej godnym uwagi osiągnięciem Reisena był Leksikon fun der yidisher literatur, prese, un filologye, (Vilna: 1926-1929). Ta praca informacyjna scentralizowała informacje biograficzne i bibliograficzne o pisarzach jidysz, stanowiąc bezcenne źródło informacji dla badaczy. W okresie nierzetelnej komunikacji zbierał informacje poprzez ambitną kampanię ankietową, publikowaną w dzienniku oraz ustnie. Przez wiele lat nieustannie ulepszał i doskonalił swoją pracę, angażując do tego coraz więcej pisarzy i ciągle poprawiając dokładność informacji.
Dążył do założenia uczelni, działającej w języku jidysz, co udało się zrobić w 1925 r., który powszechnie jest uznawany za moment założycielski JiWO (Jidysze Wissenszaftleche Institut) – Centrum Badań Judaizmu, które po II wojnie światowej działało w Nowym Jorku i Buenos Aires.
Mimo że Reisen był prosowiecki, został aresztowany przez okupantów sowieckich jesienią 1939 r., wkrótce po inwazji Związku Radzieckiego na Polskę i Litwę. Dalszy jego los jest nieznany, choć twierdzono, że Sowieci rozstrzelali go w 1941 r.
Mosze Kulbak (1896-1937)
Młodszy o kilkanaście lat od Mosze Kulbaka, Abraham Stuzkever, jeden z wybitniejszych przedstawicieli grupy żydowskiej Jung Wilne, podkreślał, że Wilno było wspólną kolebką Mickiewicza i Kulbaka. Daniel Kac przypisywał mu charyzmę zjednującą zwolenników z różnych sfer, niezależnie od politycznych podziałów: Za najbardziej swojego wilnianie uznawali Mosze Kulbaka. Wilno było potrzebne Kulbakowi, a Kulbak Wilnu. Sam jego wygląd – smutna sylwetka, bujna czupryna i czarne oczy […] wzbudzały sympatię. Poeta należał do tych ludzi, którzy muszą mieć wokół siebie słuchaczy. Nie pisywał przy biurku w zamkniętym gabinecie lub pokoju, musiał natychmiast przeczytać komuś swoje utwory. Tacy entuzjastyczni odbiorcy mogli być tylko w Wilnie, nigdzie indziej.
Wileński dom, w którym mieszkał i tworzył Mosze Kulbak, 2024 r.
Mosze Kulbak urodził się w 1896 r. w rodzinie żydowskiej w Smorgoniach (ob. Białoruś) na Wileńszczyźnie. Odebrał tradycyjne wykształcenie religijne – najpierw w reformowanym chederze i świeckiej żydowsko-rosyjskiej szkole ludowej, a potem w wieku 18 lat w słynnej jesziwie w Wołożynie, zwanej „matką wszystkich nowoczesnych szkół żydowskich”, w której studiowali wcześniej tak wybitni pisarze jak Misza Berdyczewski czy Chajim Nachman Bialik. Wojna przerywała edukację. Od 1919 r. mieszkał w Wilnie, gdzie pracował jako nauczyciel, debiutując jednocześnie w 1920 r. tomikiem poezji Szirim i szybko zyskując uznanie w środowisku literackim. W poezji Kulbaka istnieje swobodny związek między folklorem żydowskim, pieśniami jidysz, starożytnymi tradycjami religijnymi i nowoczesną ekspresją. W latach 1920-1923 przebywał w Berlinie, gdzie pracował w charakterze suflera, publikując jednocześnie dramat Jankew Frank. Wrócił do Wilna jako gwiazda literatury, pracował w teatrze. Pracował też w charakterze nauczyciela literatury w jednym z żydowskich gimnazjów oraz w Żydowskim Seminarium Nauczycielskim. Z tego okresu pochodzą między innymi poemat Wilne, powieść Montik oraz trzytomowy zbiór dzieł Kulbaka.
Tablica pamiątkowa na domu, w którym mieszkał Mosze Kulbak, 2024 r.
Ze względu na skomplikowaną sytuację w Wilnie (nie miał polskiego paszportu) w 1928 r. Kulbak postanowił wyjechać do Mińska, gdzie pozostali jego rodzice. Kontynuował karierę literacką. W 1937 r., w okresie wielkiej „czystki”, padł ofiarą represji stalinowskich i po aresztowaniu przez NKWD został osadzony w łagrze jako „polski szpieg” pod zarzutem działalności kontrrewolucyjnej. Dopiero z dokumentów, które córka Raja otrzymała w 1989 r., okazało się, że został rozstrzelany w 1937 r. Jego ciało prawdopodobnie spoczywa w masowym grobie ofiar stalinowskiego terroru w Kuropatach (przedmieścia Mińska). W grudniu 1956 r. został zrehabilitowany.
W 2020 r. w Wilnie przy ul. Kėdainių g. 8 odsłonięto rzeźbę autorstwa Romualdasa Kvinty. Przedstawia ona Żyda, niosącego wodę oraz upamiętnia pierwsze wydanie poematu Mosze Kulbaka pt. Wilno.
Chaim Grade (1910-1982)
Chaim Grade urodził się w 1910 r. w Wilnie. To poeta i prozaik, jeden z czołowych pisarzy jidysz XX w. Jego poezja koncentrowała się na przeżyciach związanych z Holokaustem, w czasie którego zginęła jego młoda żona Frume-Libe, córka rabina z Głębokiego, i jego matka Wella, córka rabina Rafaela Blumenthala. Proza Chaima Grade często opisywała życie biednych Żydów w przedwojennej Wileńszczyźnie.
Chaim Grade był synem rabina Szlomo Mordechaja Gradego, nauczyciela języka hebrajskiego, maskila, czyli zwolennika żydowskiego oświecenia. Edukację religijną zdobywał pod kierunkiem wielkiego znawcy Talmudu Chazona Isza (1878-1953).
W 1932 r. ukończył jesziwę białostocką i podjął działalność pisarską. W 1936 r. rozpoczął publikowanie opowiadań i wierszy w języku jidysz; w marcu tegoż roku został przyjęty do eksperymentalnej grupy artystów i pisarzy żydowskich Jung Wilne. Pierwsza publikacja jego autorstwa pojawiła się już miesiąc po przyjęciu do grupy – to zbiór poetycki Jo (pol. Tak).
W 1939 r. Chaim Grade został laureatem prestiżowej nagrody przyznawanej przez Alweltlecher Jidiszer Kultur-Farbund IKUF (Światowy Związek Kultury Żydowskiej) w Nowym Jorku. Nagrodę otrzymał za całokształt twórczości: zbiór Tak, poematy Płacz pokoleń oraz Musarnicy. Poemat epicki Musarnicy został opublikowany w Wilnie na początku 1939 r. jako kolejna książka z serii wydawniczej grupy Jung Wilne. W poemacie tym przedstawił swoje rozdarcie między wartościami religijnymi, moralnymi i pokusami życia świeckiego. Utwory Chaima Grade często odzwierciedlają losy Żydów. Wiele wspomnień z życia wileńskich Żydów można znaleźć w opowiadaniach Dni szabat mojej matki, Dziedziniec synagogi i powieściach Żona bez męża oraz Cemach Atlas.
Po wybuchu II wojny światowej pozostał w znajdującym się pod litewską okupacją Wilnie, skąd zbiegł na wschód w 1941 r., po niemieckiej inwazji na Związek Radziecki, tam trafił do łagru. W 1946 r. wrócił na krótko do Polski, następnie wyjechał do Francji, a w 1948 r. z drugą żoną przeprowadził się do USA.
Pomimo że jest mniej znany niż Isaac Bashevis Singer czy Szolem Alejchem, Chaim Grade zaliczany jest do najwybitniejszych stylistów języka jidysz.
Zmarł w 1982 r. w Nowym Jorku. Pochowany jest na cmentarzu Riverside Cemetery, Saddle Brook, New Jersey.
Abraham Suckewer (1913-2010)
Abraham Suckewer – to pisarz żydowski, odznaczony w Litwie Krzyżem Kawalerskim Orderu Wielkiego Księcia Giedymina, laureat I nagrody w konkursie literackim Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich w 1941 r., laureat Nagroda Izraela w 1985 r.
Na pisarstwo Suckewera, szczególnie w pierwszych etapach jego twórczości, duży wpływ miała literatura polska, dzieła Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Bolesława Leśmiana, Juliana Tuwima i Cypriana Kamila Norwida.
Abraham Suckewer urodził się w 1913 r. w Smorgoniach (ob. Białoruś). To żydowski oraz polski poeta i pisarz, który tworzył w języku jidysz. Znawca literatury i sztuki, popularyzator języka jidysz w Izraelu. Jego wiersze tłumaczone były między innymi na angielski, francuski, japoński i polski.
Pochodził z rodziny rabinackiej, jego dziadkowie byli uczonymi w piśmie, a także sami pisali rozważania i interpretacje świętych ksiąg. W 1915 r., po spaleniu Smorgoni, rodzina Suckewerów przeprowadziła się na Syberię, gdzie młody Abraham wychowywał się wśród Kirgizów. Po śmierci ojca w 1920 r., rodzina wyjechała do Wilna, gdzie zamieszkała w dzielnicy Śnipiszki (lit. Šnipiškės). Jadąc do Wilna młody Suckewer już znał język polski, hebrajski i rosyjski. Języka jidysz nauczył się od kolegów. Uczęszczał do chederu i korzystał z pomocy korepetytorów, po czym poszedł do polsko-hebrajskiego gimnazjum. Wraz z przyszłymi poetami Michałem Czernichowem i Szmerke Kaczergińskim należał do żydowskiej organizacji skautowskiej Bin. Duży wpływ na Abrahama w tym okresie miał dom rodzinny i osoba jego matki.
Był słuchaczem Uniwersytetu Wileńskiego. Debiutował w latach 30. XX w. na łamach warszawskiego tygodnika jidysz Wochnszrift far literatur wierszem Bal maskowy, następnie w wileńskim dzienniku Der Wilner Tog ukazał się jego wiersz Pod deszczem. Był związany z grupą literacką Jung Wilne. W 1935 r. poznał goszczącego w Wilnie światowej sławy malarza Marca Chagalla, z którym w następnych latach łączyła go bliska przyjaźń. W tym samym roku będąc w Warszawie poznał Juliana Tuwima. Wiersze Suckewera zaczęły się ukazywać w elitarnym czasopiśmie literackim In Zicht. W 1937 r. ukazał się pierwszy tomik poetycki Lider. Tomik został ciepło przyjęty przez krytyków. W tym okresie u poety był bardzo intensywny proces samokształcenia. Często bywał w Wileńskiej Bibliotece Staszuna oraz Żydowskim Instytucie Naukowym. Z powodzeniem pisał w języku starożydowskim, stworzył w nim w tym okresie 80 wierszy (wojnę przetrwały cztery).
W 1940 r. ukazuje się drugi tomik jego poezji pt. Waldiks (pol. Leśnie). Abraham Suckewer przetrwał pierwszy okres prześladowań Żydów w Wilnie w lipcu 1941 r., w okresie łapanek Żydów przez bojówki litewskie ukrywał się w przewodzie kominowym we własnym domu. Poemat, który wtedy napisał – Zaraza, nawiązuje do tych tragicznych dni. Rękopis tego wiersza przetrwał ukryty w domu rodzinnym Suckewera przy ul. Wiłkomirskiej 14 (ob. Ukmergės) aż do 1990 r. Pod koniec 1941 r. zdobył pierwszą nagrodę za poemat Dos Kejwer kind (pol. Dziecko grobu) w konkursie literackim ogłoszonym przez Związek Literatów i Dziennikarzy Żydowskich, w którym nagrodą główną było 10 rubli w złocie, podzielone później przez poetę między przyjaciół.
W czasie okupacji niemieckiej przebywał wraz z rodziną w getcie wileńskim. Od stycznia 1942 r. był jednym z pięciu Żydów zatrudnionych przy katalogowaniu zrabowanych dzieł sztuki i księgozbiorów pochodzących z żydowskich i polskich muzeów, bibliotek, bożnic, mieszkań prywatnych oraz JiWO na zlecenie Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg. W tym czasie wraz z Zeligiem Kalmanowiczem, Hermanem Krukiem, Szmerke Kaczergińskim, Rachelą Kryńską, Umą Olkienicką, Danielem Feinsteinem, Noemą Markelesem, Marią Abramowicz i litewskim poetą Kazysem Borutą podjął się organizacji schowków i zdeponowania w nich najcenniejszych ze zrabowanych dzieł, którym groziło zniszczenie. Od przełomu stycznia i lutego 1942 r. działał w Zjednoczonej Organizacji Partyzanckiej Icchaka Wittenberga. W 1943 r. napisał poemat Kol Nidrej, który został wysłany za pośrednictwem partyzantów do Moskwy i opublikowany w języku angielskim i niemieckim.
W getcie zostały zamordowane matka i siostra poety, a także jego nowo narodzony syn.
Po likwidacji getta wileńskiego był ukrywany przez Polkę, Janową Bartoszewicz. Był jednym ze współzałożycieli powstałego w 1944 r. Muzeum Żydowskiego w Wilnie, co dzięki wstawiennictwu żydowskich literatów w ZSRR umożliwiło mu wyjazd do Moskwy, gdzie współpracował z dziennikami Prawdą i Izwiestiami. W Moskwie Suckewer uczestniczył w licznych spotkaniach literackich, jego utwory zaczęto tłumaczyć na język rosyjski.
Po zakończeniu działań wojennych, 27 lutego 1946 r., zeznawał jako jedyny Żyd-oskarżyciel w procesie norymberskim reprezentując stronę radziecką.
Po powrocie do Moskwy publikował w tamtejszej prasie, a także uczestniczył w odczycie Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego na temat procesu norymberskiego. W tym okresie rząd Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wystąpił o przyznanie mu Nagrody Stalinowskiej za całokształt twórczy. Jeszcze w 1946 r. wyjechał do Polski, gdzie mieszkał w Warszawie, następnie w Łodzi. W tym okresie napisał poemat Do Polski. W tym samym roku wyjechał do Paryża, a także uczestniczył w pierwszym po wojnie kongresie syjonistycznym w Bazylei, gdzie poznał przyszłą premier Izraela, Goldę Meir, która pomaga mu w zdobyciu fałszywego paszportu, umożliwiając tym samym wyjazd do Palestyny. We wrześniu 1947 r. wraz z żoną i córką na statku Patria dotarł do Palestyny, gdzie zostaje entuzjastycznie przyjęty. Zorganizował grupę młodych twórców piszących w języku jidysz Jung Israel i został przewodniczącym Związku Pisarzy Żydowskich w Izraelu. W 1966 r. był kandydatem do literackiej Nagrody Nobla.
W 1953 r. ukazał się w Izraelu poemat poety Sybir nawiązujący do krainy jego dzieciństwa. Utwór został przetłumaczony na język hebrajski, angielski i częściowo na język francuski. Ilustracje do utworu wykonał Marc Chagall.
W 1993 r. ukazał się w Polsce zbiór utworów Abrahama Suckewera pt. Zielone akwarium w przekładzie Michała Friedmana, a w 2003 r. jego biografia pt. Wilno Jerozolimą było – rzecz o Abrahamie Sutzkeverze autorstwa niewidomego publicysty Daniela Kaca.
Do śmierci mieszkał w Tel-Awiwie. W Izraelu walczył o przetrwanie języka jidysz publikując pismo Di Goldene Kejt, które zyskało sobie miano najlepszego pisma literackiego i literaturoznawczego w jidysz.
Zmarł w 2010 r.
Grigorij Kanowicz (ur. 1929)
Grigorij Kanowicz – to jeden z najwybitniejszych pisarzy żydowskich, utrwalający w swoich utworach pamięć o społeczności Litwaków i ogarniający płaszczem czasu rozproszoną w świecie po II wojnie światowej litewską społeczność żydowską. Sagą Litwków nazywane teksty Kanowicza zostały przetłumaczone na czternaście języków. W 2014 r. został laureatem Litewskiej Narodowej Nagrody Kultury i Sztuki.
Wszystkie powieści pisarza G. Kanowicza są jak jeden epos, opowiadają o Żydach mieszkających na Litwie, ich życiu codziennym i świecie duchowym. Twórczość pisarza stała się integralną częścią kultury litewskiej.
Urodził się w 1929 r. w miasteczku Janów koło Kowna na Litwie. Ojciec uważał, że pisarstwo – to nieżydowskie zajęcie i kategorycznie zakazywał mu pisania. W 1941 r., uciekając przed Niemcami w kierunku Łotwy, przyszły pisarz znalazł się pod Jarosławiem, potem przebywał w Kazachstanie, gdzie przez trzy lata chodził do kazachskiej szkoły. Po wojnie wrócił na Litwę, tutaj ukończył gimnazjum, a potem filologię słowiańską na Uniwersytecie Wileńskim (1953 r.) i przez trzy lata pracował w Akademii Języka i Literatury Litewskiej, później – w Litewskiej Wytwórni Filmowej. Pisał wiersze, sztuki teatralne i scenariusze do litewskich i estońskich filmów obyczajowych. Na przełomie lat 60. i 70. pod wpływem wielkiej emigracji Żydów rozważał wyjazd z Wilna. Ostatecznie pozostał w kraju z uwagi na sytuację rodzinną, a do Izraela wyjechał dopiero w 1993 r. Obecnie mieszka w Tel-Awiwie. Po trzech latach życia w Izraelu sam G. Kanowicz odmawia przynależności do jakiejkolwiek literatury narodowej: Nie należę do żadnej z literatur, istnieję w przestrzeni. Ani do rosyjskiej, bo jestem Żydem, ani do żydowskiej, bo piszę po rosyjsku, ani do litewskiej – z jednego albo drugiego powodu.
Ogromne piętno odcisnęła na pisarzu tragedia Holocaustu. Pierwszym językiem pisarza był jidysz; Kanowicz znał też język rosyjski i w tym właśnie języku najczęściej pisał powieści, zaś utwory dramatyczne tworzył w języku litewskim. Na język polski zostały przetłumaczone jego utwory: Świece na wietrze, Łzy i modlitwy głupców, Koziołek za dwa grosze, Nie odwracaj twarzy od śmierci, Park niepotrzebnych Żydów, Nie ma raju dla niewolników.
Powieść Grigorija Kanowicza Urok Szatana (Devilspel), po opublikowaniu w Wielkiej Brytanii, została w 2020 r. nagrodzona Nagrodą Literacką EBRD (European Bank for Reconstruction and Development).
Urok Szatana – to ekscytująca powieść, której wydarzenia z pierwszych lat II wojny światowej opierają się na tragicznym doświadczeniu Żydów – obywateli Litwy.
Oprac. Alina Balčiūnienė
Zdj. dr Monika Krzykała