Litewscy literaci i ich ślady w Wilnie
Uniwersytet Wileński, Wilno, 2024 r.
Najstarszy dąb w Kiejdanach nosi imię Mikalojusa Daukšy (Mikołaj Dauksza). Mówi się, że zasadził go Mikołaj Dauksza – prekursor piśmiennictwa litewskiego, urodzony w pobliżu Kiejdan, w miejscowości Babiany (lit. Babėnai). M. Dauksza był wybitną osobą, która miała duży wpływ na kształtowanie piśmiennictwa litewskiego. Zasłynął jako działacz oświecenia, krzewiąc idee humanistyczne; w XVI w. był obrońcą praw języka ojczystego, jednym z pierwszych twórców litewskiego języka literackiego, położył podwaliny pod rozwój piśmiennictwa w Wielkim Księstwie Litewskim.
Mikalojus Daukša (pol. Mikołaj Dauksza, Dowksza lub Daugsza) herbu Pierzchała urodził się w latach 1527-1538, zmarł w 1613 r. w Miednikach Królewskich. To litewski pisarz i tłumacz, jeden z pierwszych humanistów Wielkiego Księstwa Litewskiego, działacz katolicki i twórca litewskiej terminologii teologicznej, kanonik miednicki i oficjał żmudzki.
Przypuszczalnie Daukša pobierał nauki w szkole w Wilnie, później zaś podjął studia na którymś z europejskich uniwersytetów, zdobywając wykształcenie i znajomość kilku języków. Został wyświęcony na kapłana, później został kanonikiem kapituły katedralnej żmudzkiej i zamieszkał w Miednikach Królewskich, odległych od Wilna o 30 km. W latach 1609-1610 administrował całą diecezją żmudzką. Pierwsze wydanie Postilli catholickiej w edycji wileńskiej przypada na rok 1599.
Mikalojus Daukša jako jeden z pierwszych opowiadał się za rozwojem języka litewskiego jako języka literackiego. Przetłumaczony przez Daukšę Katechizm hiszpańskiego jezuity Jakuba Ledesmy, wydany w 1595 r. w Wilnie jako Kathechizmas, jest uznawany za pierwszy litewski druk katolicki i pierwszą książkę w języku litewskim wydaną i wydrukowaną na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wcześniejsze druki były wydawane w Prusach. Jedyny zachowany egzemplarz pierwszego wydania Katechizmu znajduje się w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego. Dzieło Daukšy przedrukowano trzykrotnie w latach 1886, 1929 i 1995.
Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, Wilno, 2024 r.
ulica Universiteto g. 3
Przekład Postilli catholickiej Jakuba Wujka uchodzi za jeden z najcenniejszych zabytków piśmiennictwa starolitewskiego. Postilla catholicka, napisana w centralnym dialekcie auksztockim (górnolitewskim), z wpływami narzeczy wschodniego i żmudzkiego, poświadcza zarówno wyrazy reliktowe, jak i przestarzałe formy gramatyczne oraz archaizmy morfologiczne języka litewskiego. Tekst Daukšy jest poprawnym przekładem, odpowiednim w stosunku do oryginału, charakteryzującym się płynnością i zastosowaniem bogatego zasobu słownictwa. Przedmowa do postylli, napisana odmiennie niż reszta tekstu w języku polskim, stanowi manifest programowy zawierający postulaty zachowania, podtrzymywania i rozwoju języka litewskiego. Po raz pierwszy w Wielkim Księstwie Litewskim wysunięto w niej argumenty językowe, nie zaś historyczne, jako wyznaczniki litewskiej tożsamości: Nie ziemie obfitością, nie różnością ubiorów, nie wesołością krajów, nie miast i zamków mocnością narody stoją, ale więcej zachowaniem i używaniem języka własnego (...). Język jest (...) matką jedności, ojcem społeczności, państw stróżem. Ganię zaniedbanie a zbrzydzenie i niemal odrzucenie języka naszego właśnie litewskiego.
Konstantinas Širvydas (1579-1631)
W 1629 r. Konstantinas Širvydas wydał swe największe dzieło – słownik łacińsko-polsko-litewski zatytułowany Dictionarium trium linguarum (pol. Słownik trzech języków). W tym samym roku wydał też zbiór kazań w języku litewskim i polskim zatytułowany Punkty kazań od Adwentu aż do Postu. Rok później wydał zaginiony zbiór gramatyki Clavis linguae lituanicae (pol. Klucz do języka litewskiego). Był współtwórcą literackiego i teologicznego języka litewskiego.
Konstanty Szyrwid albo Širvydas prawdopodobnie urodził się w 1579 r. na Litwie, zmarł w 1631 r. w Wilnie. To jezuita, kaznodzieja i teolog katolicki, leksykograf oraz autor słownika i gramatyki języka litewskiego.
Kolegium Jezuitów (obecnie Gimnazjum), Wilno, 2024 r.
ulica Augustijonų g. 5
Naukę początkową pobierał w Kolegium Jezuitów w Wilnie. Do nowicjatu jezuitów wstąpił w 1598 r. w Rydze. Pierwsze lata nowicjatu spędził w Nieświeżu, tu słuchał lekcji retoryki. Nauczał również w niższych klasach kolegium nieświeskiego, studiując jednocześnie filozofię. W 1600 r. w kolegium dorpackim otrzymał stopień scholastyka. Następnie studiował filozofię w kolegium w Pułtusku i teologię na Akademii Wileńskiej (ob. Uniwersytet Wileński) Święcenia prezbiteratu przyjął około 1610 r. w Wilnie.
Prowadził różnorodną działalność w ramach swego zakonu: przez 3 lata wykładał filozofię, później był kaznodzieją polskim, a następnie – kaznodzieją litewskim. Przez trzy lata pełnił funkcję doradcy rektora uczelni. W późniejszym okresie był wykładowcą Pisma Świętego w Wilnie. Dopiero od 1628 r., gdy został zwolniony od wielu zajęć z powodu choroby, mógł się poświęcić wyłącznie pracy pisarskiej. W uznaniu zasług, kilka miesięcy przed śmiercią otrzymał od władz Akademii Wileńskiej tytuł mistrza sztuk wyzwolonych i filozofii.
Merkelis Petkevičius (1550-1608)
Merkelis Petkevičius (pol. Melchior Pietkiewicz) był działaczem kalwińskim w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1598 r. napisał pierwszą książkę protestancką na tym terenie. Książka ta, dwujęzyczny katechizm litewski i polski, została wydana w odpowiedzi na katolicki katechizm M. Daukšy. Jednak ze względu na trudny, nienaturalny, skomplikowany język, Katechizm M. Petkevičiusa ustępuje pracy M. Daukšy.
M. Petkevičius posługiwał się kilkoma językami (litewskim, łacińskim, polskim, rusińskim) i pełnił różne funkcje: poborcy podatkowego, urzędnika dworu wileńskiego, starosty Raseiniai. Był sekretarzem Głównego Trybunału Litewskiego w czasie, gdy mieszkał w Wilnie. M. Petkevičius posiadał dom w Wilnie, a także kilka dworów w okolicach Wilna. Poparł budowę kościoła protestanckiego w Gliciszkach.
Petkevičius urodził się w bogatej litewskiej rodzinie szlacheckiej. W 1598 r. Petkevičius założył w Wilnie własną oficynę wydawniczą, aby drukować książki protestanckie. Najpierw wydał polską książkę Grzegorza z Żarnowca o nauce Apostoła Pawła, a następnie dwujęzyczny katechizm litewsko-polski. Tytuł katechizmu napisany jest w języku polskim – Katechizm w języku polskim i litewskim i jest skrótem polskiego Katechizmu, który powstał również w 1595 r. Zarówno część polska, jak i litewska mają po 252 strony. W polskiej przedmowie podkreślono wagę dopuszczenia do wiernych katechizmów w lokalnych językach, ale w przeciwieństwie do dzieła M. Daukšy, nie ma zachęty do powrotu od języka polskiego do litewskiego.
Katechizm odnaleziono w 1891 r., został on opublikowany był przez Aleksandra Brücknera. W 1939 r. wydanie reprintu przygotował i opublikował J. Balčikonis. Egzemplarz ten był przechowywany w Bibliotece Gdańskiej, ale zaginął w czasie II wojny światowej. Nowa kopia została znaleziona w miejscowości Gotha po wojnie i jest obecnie przechowywana w Bibliotece Naukowej Gotha. W 1970 r. językoznawca J. Kruopas opublikował słownik wszystkich słów z katechizmu M. Petkevičiusa.
Główny Trybunał Litewski, którego sekretarzem był Petkevičius, Wilno, 2024 r.
ulica S. Skapo g. 4
Liudas Gira (1884-1946)
Wilno: ul. Wileńska 27 (ob. Vilniaus), ul. Malonioji 17, popiersie Liudasa Giry – ul. A. Volano 2
Liudas Gira – to litewski poeta, tłumacz i krytyk literacki, działacz radziecki. Będąc alumnem posyłał korespondencję to wychodzącego w Petersburgu czasopisma ilustrowanego Lietuviu Laikrastis. Był redaktorem pierwszego litewskiego czasopisma literackiego Vaivorykštė, utrzymywał się z honorariów. Przed II wojną światową zachwycał się reżimem prezydenta Antanasa Smetony, lecz potem z pozycji narodowo-patriotycznych przeszedł na pozycje sowieckie. W 1940 r. jako przedstawiciel Sejmu Ludowego sprzyjał aneksji Litwy przez ZSRR, podpisując wraz z innymi w Moskwie akt inkorporacji kraju do imperium sowieckiego.
Liudas Gira urodził się w Wilnie, jego matka była Polką, a ojciec Niemcem. Po śmierci rodziców wychowany został w tradycji litewskiej. Do 1918 r. mieszkał w Wilnie, potem przeniósł się do Kowna. Był szefem litewskiego wywiadu, zlikwidował w 1920 r. Polską Organizację Wojskową. Niedługo po przekazaniu Litwie przez armię czerwoną w 1939 r. Wilna i Wileńszczyzny Liudas Gira przeniósł się do Wilna. Gdy Niemcy napadły na Związek Radziecki, Gira ewakuował się z Wilna do Moskwy.
Tu urodził się L. Gira, Wilno, 2024 r.
ulica Vilniaus g. 27
Wydał kilkanaście zbiorków poezji. Spod jego pióra wyszedł również poemat w języku polskim Przyszłej Polsce – Dziś Polsce Walczącej, z którego fragmenty zostały opublikowane w czasopiśmie Nowe Widnokręgi. W okresie Litwy Sowieckiej Liudas Gira był znaną postacią w litewskich sferach literackich. Nazwiskiem Giry po wojnie nazwano w Wilnie starą ul. Wileńską, gdyż urodził się w domu pod nr. 27. Obecnie ulica L. Giry znajduje się w Wileńskiej dzielnicy Fabianiszki. Po II wojnie światowej poeta mieszkał w wileńskiej dzielnicy Zwierzyniec, w domu przy ul. Malonioji 17, gdzie zmarł. Pochowany został na Cmentarzu Rossa. Na wileńskiej starówce, w pobliżu kościoła Św. Michała Archanioła, w 1977 r. ustawiono popiersie poety. W 2013 r., po fali protestów byłych więźniów i zesłańców okresu sowieckiego, popiersie poety Liudasa Giry usunięto.
Petras Vaičiūnas (Petras Vaičiūnas) (1890-1959)
Wilno: ul. Kaštonų 4, pr. Gedimino 4, Litewska Biblioteka Akademii Nauk – ul. Žygimantų g. 1
Tłumaczył dzieła Friedricha Schillera, Henrika Ibsena, Oscara Wilde, Maurice Maeterlincka, Sofoklesa, Juliusza Słowackiego, Stanisława Przybyszewskiego, Knuta Hamsuna i Maksyma Gorkiego. Przetłumaczył też Syntezy historii literatury polskiej Bronisława Chlebowskiego i Ignacego Chrzanowskiego. Pełnił funkcję dyrektora Biblioteki Akademii Nauk Litewskiej SRR.
Petras Vaičiūnas urodził się w 1890 r. we wsi Piliakalniaj w rejonie jonawskim. To poeta i dramaturg litewski. Debiutował w 1914 r. sztuką Pražydo nuvystusios gèlès (Zakwitły zwiędłe kwiaty), wystawioną w 1916 r. w Petersburgu pod tytułem Krzywe zwierciadło.
Mieszkanie Petrasa Vaičiūnasa, Wilno, 2024 r.
ulica Kaštonų 4
W jego wierszach Drodze Matki, Skarb Słońca dominuje tradycyjna poetyka, tematy przyrody, miłości, pracy i ojczyzny. Częstym tematem jego twórczości jest Wilno, zaś ulubionym obrazem poetyckim – słońce. Od 1924 r. zaczął pisać sztuki dla Teatru Narodowego, głównie komedie i melodramaty, stając się najpopularniejszym autorem repertuaru litewskiego. Napisał ponad 20 sztuk teatralnych. Wydał kilka tomów poezji. W okresie konfliktu polsko-litewskiego ogłosił poemat z hasłem Mes be Vilniaus nenurimsim (Nie zaznamy spokoju bez Wilna).
W Wilnie, przy ul. Kaštonų 4, Vaičiūnas mieszkał z rodziną od 1940 r. aż do śmierci, czyli około 19 lat. Według wspomnień jego mieszkanie było prawdziwym domowym muzeum malarstwa, fotografii i rzeźby. Był członkiem zarządu Związku Pisarzy. Pełnił funkcję dyrektora Biblioteki Akademii Nauk Litewskiej SRR.
Zmarł w 1959 r., pochowany na Cmentarzu Rossa w Wilnie.
W 1967 r. w miejscu narodzin poety w rejonie jonawskim otwarto muzeum poświęcone jego pamięci.
Jego córką była poetka Judita Vaičiūnaitė.
Cmentarz na Rossie, Wilno, 2024 r.
Juozas Kėkštas (wł. Adomavičius) 1915-1981
Wilno: ul. Jasna 14 (ob. D. Poškos), Gimnazjum im. Witolda Wielkiego – ul. Św. Filipa 3 (ob. Jakšto), ul. J. Jasińskiego (ob. J. Jasinskio)
O przedwojennym wileńskim okresie życia Juozasa Kėkštasa mamy świadectwo Jerzego Putramenta, który w powieści Pół wieku napisał: Trafił do nas młody i też bardzo zdolny poeta, tym razem Litwin, Adamowicz, pisał pod pseudonimem Keksztas.
Juozas Kėkštas urodził się w Taszkiencie w 1915 r. W 1921 r., po śmierci ojca, rodzina przybyła do Wilna. Juozas uczęszczał do litewskiej szkoły Rytas i mieszkał w internacie Towarzystwa Agronomicznego przy ul. Jasnej 14 (ob. D. Poškos) na Zwierzyńcu. W 1926 r. Kėkštas podjął naukę w Gimnazjum im. Witolda Wielkiego przy ul. Św. Filipa 3 (ob. Jakšto). Chłopiec ujawniał zainteresowania literackie. Buntownicza natura przywiodła przyszłego poetę do wybitnie lewicowych poglądów, należał do komsomołu. Został aresztowany przez władze polskie i osadzony w więzieniu na Łukiszkach. Był też więziony w Berezie Kartuskiej. Po opuszczeniu obozu wyjechał z Wilna do górniczego Sosnowca, do siostry. Na wiosnę do Wilna wrócił. Jednakże pobyt w Polsce sprawił, że zainteresował się polską poezją awangardową, zaczął pisać o niej artykuły do prasy litewskiej. Zapoznał się z Władysławem Broniewskim. Przed wojną ukazał się tom wierszy Toks gyvenimas (Takie życie) pełen rewolucyjnego romantyzmu. Jesienią pamiętnego 1939 r. Juozas Kėkštas znajdował się w Wilnie. Pod absurdalnym zarzutem szpiegowania na rzecz Polski został aresztowany i zesłany do łagru. W 1941 r., w myśl układu Sikorski-Majski między Polską a ZSRR, jako obywatel Polski został zwolniony z więzienia i wstąpił do armii generała Władysława Andersa. Walczył na wybrzeżach Adriatyku i o Monte Cassino, był ranny. Po wojnie przez wiele lat mieszkał w Argentynie, został dotknięty paraliżem. Wówczas Stefan Jędrychowski i Jerzy Putrament pomogli mu otrzymać polski paszport i w 1959 r. poeta przyjechał do Polski. Odtąd do śmierci mieszkał w Domu Kombatanta. Pisał wiersze, tłumaczył z hiszpańskiego i włoskiego, przekładał na język litewski utwory Juliusza Słowackiego i Czesława Miłosza.
Gimnazjum Witolda Wielkiego, Wilno, 2024 r.
ulica A. Jakšto g. 3
Rapolas Mackonis (1900-1982)
Wilno: Gimnazjum im. Witolda Wielkiego – ul. Św. Filipa 3 (ob. Jakšto), ul. Wielka 12 (lit. Didžioji)
Rapolas Mackonis był znany czytelnikom przede wszystkim z książek wspomnień o przedwojennym Wilnie. W wydanych wspomnieniach Iš kavinės į kavinę (Z kawiarni do kawiarni) opisał Mackonis środowisko inteligenckie, gromadzące się w najpopularniejszych w międzywojniu cukierniach, takich jak: Kawiarnia Rudnickiego, Czerwony Sztrall, Zielony Sztrall i Biały Sztrall. Wspomnienia dotyczą rozmów ze Stanisławem Mackiewiczem-Catem, Barbarą Toporską, Witoldem Hulewiczem, a także z Jerzym Ordą, o którym to miał powiedzieć Stanisław Mackiewicz-Cat, że w jednym ręku trzyma różaniec, a w drugim Kapitał Marksa…
Powyższe paralele można nakreślić z niejednym pisarzem czy poetą, który jest powiązany z Wilnem. Teren na pograniczu wschodu i zachodu, ziemia katolicyzmu i prawosławia, zawsze zagrożona, rozdzierana przez różne wojny, niesnaski, politykę, podziały… Nic więc dziwnego, że ludziom nader często trudno było oddzielić ziarno od plewy, ich przekonania i poglądy z biegiem czasu ulegały przemianom.
Rapolas Mackonis urodził się w 1900 r. nieopodal Oran (lit. Varėna), jako młodzieniec przyjechał do Wilna. Podjął naukę w Gimnazjum im. Witolda Wielkiego. Mieszkał wówczas w internacie przy ul. Subocz (lit. Subačiaus), następnie przeniósł się do innego internatu przy ul. Wielkiej 12 (lit. Didžioji). Po ukończeniu gimnazjum zapisał się jako wolny słuchacz na Uniwersytet Stefana Batorego, służył w kawalerii Wojska Polskiego. W latach 30. zbliżył się do lewicy. Współpracował z prasą litewską. Przed wybuchem II wojny światowej był redaktorem naczelnym dziennika Vilniaus Balsas (Głos Wilna), natomiast w czasie okupacji redagował niemiecką gazetę Naujoji Lietuva (Nowa Litwa). Co prawda potem zajął antyfaszystowskie stanowisko, więc w 1943 r. został aresztowany i wtrącony do obozu koncentracyjnego Stutthof. Przebywał tam aż do wyzwolenia. Po wojnie, do 1952 r. mieszkał w Polsce. Został aresztowany przez NKWD i zesłany do łagrów sowieckich. Po amnestii w 1956 r. wrócił na Litwę, pracował w Muzeum Sztuki. Do śmierci w 1982 r. pisał o Wilnie. Jego córka Birutė Mackonytė w przedmowie do wspomnień ojca o przedwojennym mieście napisała: O Wilnie wszyscy my – Polacy, Rosjanie, Białorusini, Litwini – nigdy nie przestaniemy myśleć i mówić dlatego, że wszyscy kochamy to miasto. Za co? Jest to dotąd nieodkryta tajemnica Wilna…
%206.JPG)
Jeden z internatów, w którym mieszkał Rapolas Mackonis, Wilno, 2024 r.
ulica Didžioji g.12
Vincas Mykolaitis-Putinas (1893-1967)
Wilno: Uniwersytet Wileński – ul. Universiteto 3, ul. Tauro g. 21-3 (ob.Tauro 10-3)
Vincas Mykolaitis-Putinas – litewski poeta i prozaik, najbardziej znany z wierszy symbolicznych i powieści W cieniu ołtarzy. W latach 1940-1954 był profesorem Uniwersytetu Wileńskiego. Z okazji nowego 1941 roku pisał: Życzę, aby w 1941 roku życie kulturalne Litwy ożywił duch mądrej stalinowskiej konstytucji oraz by jej przepisy uporządkowały wszystkie sprawy naszej republiki. Gdy Armia Czerwona ponownie zajęła Litwę, nie uciekł na Zachód. W latach 1945-1946 był dyrektorem Instytutu Literatury Litewskiej, a od 1941 r. członkiem Akademii Nauk LSRR.
Vincas Mykolaitis przyszedł na świat jako najstarszy syn w wielodzietnej, zamożnej rodzinie chłopskiej. Kształcił się w mariampolskim gimnazjum, gdzie ukończył cztery klasy. W 1909 r. wstąpił do seminarium duchownego w Sejnach. W 1911 r. pod pseudonimem Putinas (lit. kalina) opublikował swój pierwszy wiersz.
Mimo że w końcowym okresie studiów seminaryjnych targały nim wątpliwości co do własnego powołania, ostatecznie w 1915 r. przyjął święcenia kapłańskie. Nie podjął jednak pracy duszpasterskiej, lecz w latach 1915-1917 kontynuował naukę w Cesarskiej Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej w Petersburgu. W 1917 r. wydał swój pierwszy zbiór poezji, pt. Raudoni žiedai (Czerwone pierścienie). Rok później, otrzymawszy stypendium na studia w Europie Zachodniej, wyjechał do Szwajcarii. Na Uniwersytecie we Fryburgu, a następnie Uniwersytecie Ludwika i Maksymiliana w Monachium, studiował filozofię oraz historię filozofii i sztuki.
Od 1923 do 1928 r. pracował jako wykładowca na Uniwersytecie Litewskim w Kownie, był przewodniczącym Stowarzyszenia Pisarzy Litewskich. W 1927 r. ukazał się zbiór jego wierszy symbolicznych Tarp dviejų aušrų (Między dwoma świtami). W 1933 r. ukończył powieść Altorių šešėly (W cieniu ołtarzy). Dwa lata później oficjalnie wystąpił ze stanu kapłańskiego i ożenił się. W tym czasie wrócił do tworzenia poezji. Tłumaczył dzieła zagranicznych pisarzy i poetów. Kolejny istotny zbiór jego poezji Keliai ir kryžkeliai (Drogi i rozdroża) wydano w 1936 r.
Mieszkał w Wilnie przy ul. Tauro g. 21-3 (ob.Tauro 10-3). Obecnie w jego mieszkaniu działa Muzeum Memorialne Vincasa Mykolaitisa-Putinasa.
Zmarł w 1967 r., pochowano go na wileńskim Cmentarzu Rossa.
Izba Pamięci w dawnym domu przy ulicy Turo g.10
Wilno, 2024 r.
Tomas Venclova (ur. 1937 r.)
Wilno: Uniwersytet Wileński – ul. Universiteto 3, ul. Pamėnkalnio 34
Venclova nie widział Wilna przedwojennego. Moja rodzina przyjechała do Wilna w 1940 r. Mój ojciec był wtedy funkcjonariuszem sowieckim, ministrem oświaty Litwy. Nie był propolski. W wieku lat 3 nauczyłem się czytać. Wystraszyłem swoich rodziców, gdy zacząłem czytać napisy na ulicach. Większość z nich była w języku litewskim, choć widziałem również te w językach polskim i jidysz. – powiedział podczas spotkań w Wilnie Tomasz Venclova.
Tomas Venclova urodził się 11 września 1937 r. w Kłajpedzie. To litewski poeta, eseista, publicysta, badacz i tłumacz literatury pięknej. Syn pisarza litewskiego Antanasa Venclovy (1906-1971) w czasie II wojny światowej przebywał z rodziną w Kownie. Od lat młodości związany był z litewską i rosyjską opozycją antykomunistyczną. Ukończył studia na Uniwersytecie Wileńskim. Mieszkał później okresowo w Moskwie i Leningradzie, w tym czasie poznał Annę Achmatową, Borisa Pasternaka i Josifa Brodskiego. W latach 1966-1971 studiował semiotykę i literaturę rosyjską na Uniwersytecie w Tartu. W latach 70. działał w litewskim ruchu obrony praw człowieka. Do 1977 r. mieszkał w rodzinnym domu w Wilnie przy ul. Pamėnkalnio 34. Obecnie w tym domu mieści się Dom-Muzeum Venclovów (lit. Venclovų namai-muziejus). W 1975 r. Tomas Venclova napisał List Otwarty do Komitetu Centralnego Partii Komunistycznej: Ideologia komunistyczna jest mi daleka i moim zdaniem w dużej mierze błędna. Jej absolutna dominacja przyniosła naszemu krajowi wiele katastrof. Moja egzystencja w tym kraju staje się bezsensowna i wątpliwa. Proszę o pozwolenie wyjechać za granicę, aby tam zamieszkać z rodziną. W 1977 r. na zaproszenie Czesława Miłosza wyjechał wykładać na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. W tym samym roku został pozbawiony obywatelstwa sowieckiego. W 1980 r. rozpoczął na Uniwersytecie Yale’a wykłady z literatury rosyjskiej i literatur słowiańskich. Uzyskał tam stopień doktora, a od 1993 r. jest profesorem języków słowiańskich i literatury.
Dom rodziny Venclovów, w którym do 1977 mieszkał Tomas. Obecnie w tym domu mieści się Dom-Muzeum Venclovów. Wilno, 2024 r.
ulica Pamėnkalnio g. 34
Po zamieszkaniu w Ameryce przyjaźnił się z Czesławem Miłoszem i poznanym już wcześniej Josifem Brodskim. Związany z polską kulturą i literaturą, od 1983 r. jest członkiem zespołu redakcyjnego kwartalnika Zeszyty Literackie. Tłumaczył na język litewski poezję Cypriana Kamila Norwida, Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta, Wisławy Szymborskiej.
W 2002 r. ukazała się biografia Tomasa Venclovy autorstwa Donaty Mitaitė.
Mieszka w New Haven (Connecticut), a czasowo również w Wilnie i Krakowie.
Kazys Boruta (1905-1965)
Wilno: Uniwersytet Wileński – ul. Universiteto 3, Litewska Akademia Nauk – pr. Gedimino 3
Kazys Boruta – litewski poeta, pisarz i działacz polityczny. Mimo że jego powieść Baltaragio malūnas (Młyn Bałtaragisa) od razu po wydaniu uległa konfiskacji i na długie lata była zakazana przez sowiecką cenzurę, to na podstawie tej właśnie powieści powstał pierwszy litewski musical Narzeczona diabła w reżyserii Arūnasa Žebriūnasa. Czesław Miłosz powiedział o Kazysie Borucie: Świeżość i samodzielność jego poezji wznosi go na poziom najlepszych poetów Europy.
Kazys Boruta urodził się w małej wsi Kūlokai w rejonie mariampolskim. W czasie I wojny światowej mieszkał w Moskwie i tam uczył się w gimnazjum. W 1918 r. roku wrócił na Litwę. Studiował literaturę, historię i filozofię w Kownie, Berlinie, Wiedniu.
W 1941 r. rozpoczął pracę w Litewskiej Akademii Nauk jako kierownik Muzeum Literatury. Podczas okupacji niemieckiej pracował w Instytucie Litewskiej Literatury i Folkloru, uratował rękopisy Adama Mickiewicza przed zniszczeniem i ukrywał Żydów przed nazistami. Chociaż Boruta był socjalistą, krytykował nowy porządek. W 1946 r. został aresztowany i skazany za działalność antyradziecką na 5 lat więzienia na Syberii. Dzięki staraniom jego żony został osadzony w więzieniu w Wilnie. W 1949 r. został zwolniony na skutek amnestii, ale musiał publicznie ogłosić przyznanie się do swoich rzekomych błędów ideologicznych.
Po opuszczeniu więzienia poświęcił się głównie tłumaczeniom i pracy twórczej. Przez długi czas nie wolno mu było nic wydawać, a jego tłumaczenia ukazywały się pod innymi nazwiskami. W 1965 r. otrzymał honorowy tytuł zasłużonego dla kultury Litewskiej SRR. Pisarz zmarł w 1965 r. w Wilnie i został pochowany na Cmentarzu Rossa.
W Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Wileńskiego w Kairėnai jest ławka pamiątkowa, poświęcona Kazysowi Borucie.
Uniwersytet Wileński, Wilno, 2024 r.
Vincas Krėvė-Mickevičius (1882-1954)
Wilno: ul. Tauro g. 21-1 (ob.Tauro 10-1), Litewska Akademia Nauk – pr. Gedimino 3.
Przygodę z pisarstwem rozpoczął w wieku 15 lat, pisał w języku polskim i rosyjskim, dopiero jego dzieła wydane po 1902 r. pisane były w większości po litewsku. Inspiracją dla jego twórczości były legendy, mity i tradycje południowego regionu Litwy, z którego pochodził. W 1921 r. ukazał się pierwszy tom jego dzieł zebranych, więc u progu niepodległości Litwy był już osobą znaną i cenioną w środowisku literackim. Dorobek pisarski Krėvė-Mickevičiusa oprócz dramatów historycznych, zbiorów folkloru litewskiego i powieści, obejmuje również nowele, opowiadania oraz baśnie inspirowane kulturą Orientu.
Vincas Krėvė-Mickevičius – to litewski pisarz i filolog, wykładowca na uniwersytetach w Kownie, Wilnie i Pensylwanii, slawista, teoretyk literatury oraz minister spraw zagranicznych i tymczasowy premier Litwy (1940 r.).
Urodził się urodził się w 1882 r. w rodzinie małorolnych chłopów na Wileńszczyźnie, przydomek rodzinny Krėvė dodał do nazwiska w okresie późniejszym. W młodości pragnął zostać księdzem – rozpoczął studia w seminarium duchownym, które jednak przerwał. Zapisał się na studia filologiczne na Uniwersytecie Kijowskim, które ukończył we Lwowie, uzyskując tytuł doktora filologii. Jeszcze w tym samym roku otrzymał Złoty Medal Uniwersytetu Św. Włodzimierza za swoją pracę magisterską na temat pochodzenia języków indoeuropejskich. W Baku pracował jako nauczyciel. W 1918 r. został mianowany konsulem litewskim w Azerbejdżanie, zaś po likwidacji azerskiej państwowości w 1920 r. powrócił do Kowna, gdzie pracował jako sekretarz komisji podręcznikowej w Ministerstwie Oświaty. Po założeniu Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie rozpoczął karierę profesora literatury i języków słowiańskich.
Po wejściu na Litwę wojsk sowieckich i utworzeniu proradzieckiego rządu Justasa Paleckisa w czerwcu 1940 r. wszedł w jego skład jako wicepremier oraz minister spraw zagranicznych. Awansował na szefa rządu. Po powrocie do Kowna podał się do dymisji i poświęcił się pracy naukowej – wykładał na Uniwersytecie Wileńskim oraz kierował Litewską Akademią Nauk, która została założona z jego inicjatywy w 1941 r.
Podczas okupacji niemieckiej ukrywał się, w obliczu zbliżającej się ku Litwie ofensywie Armii Czerwonej wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie do 1953 r. wykładał literaturę i języki słowiańskie na Uniwersytecie w Pensylwanii.
Krėvė-Mickevičius wniósł ogromny wkład w rozwój teorii języka litewskiego i jego słownictwa. Był rozważany jako kandydat do literackiej Nagrody Nobla. W Wilnie, w kamienicy, w której mieszkał do 1943 r., istnieje izba pamięci jego imienia.
Izba Pamięci w dawnym domu przy ulicy Turo g.10
Wilno, 2024 r.
Žemaitė (1845-1921)
Wilno: ul. Basanavičiaus 19, Pomnik Žemaitė – pr. Gedimino
W okresie międzywojennym Adam Mickiewicz został uwieczniony aż pięcioma tablicami pamiątkowymi na budynkach, w których mieszkał w Wilnie. Wiele, a może nawet więcej tablic można by było zawiesić na kamienicach, w których mieszkała litewska pisarka Žemaitė, chociaż zwykle w Wilnie zajmowała różne stancje na krótki czas.
Na jej cześć nazwany został plac w Wilnie – Plac Žemaitė, położony przy reprezentacyjnym Prospekcie Gedimino. Ustawiony został na nim pomnik Žemaitė. Jej imieniem nazwana została również jedna z ulic Wilna. Wizerunek Žemaitė pojawił się na pierwszych banknotach o nominale 1 lita w 1993 r., nieraz można było ją ujrzeć na znaczkach pocztowych, a w czasach ZSRR znaczek z jej podobizną kosztował aż 40 kopiejek.
Žemaitė, a właściwie Julija Beniuševičiūtė-Žymantienė urodziła się w 1845 r. w Bukantė niedaleko Pługian, To litewska pisarka i działaczka społeczna. Uznawana za jedną z najwybitniejszych przedstawicielek realizmu krytycznego.
Urodziła się w spolonizowanej litewskiej rodzinie szlacheckiej. Rodzice wychowali ją w języku i kulturze polskiej. Nie pozwalali uczyć się języka litewskiego oraz bawić z dziećmi litewskich chłopów pańszczyźnianych. Nie odebrała formalnej edukacji. W dużej mierze była samoukiem, czytała dużo książek, poznała utwory Józefa Kraszewskiego i Adama Mickiewicza. W 1865 r. poślubiła byłego powstańca styczniowego Laurynasa Žymantasa, mężczyznę z niższej warstwy społecznej. Podjęcie tej decyzji wbrew woli rodziców pisarka tłumaczyła później idealistycznym poczuciem solidarności klasowej i altruizmem, wywołanym zapewne wykładami romantyzmu i wydarzeniami powstańczymi. Mieli siedmioro dzieci. Mimo ciągłych obowiązków domowych Žemaitė marzyła zostać pisarką. Początkowo pisała po polsku pierwsze wiersze i Swoje Pamiętniki. Debiut w języku litewskim nastąpił w 1894 r., gdy pisarka wydała utwór Rudens vakaras (Wieczór jesienny). Žemaitė angażowała się w obronę praw kobiet, pisała powieści, opowiadania, sztuki teatralne oraz artykuły publicystyczne o sytuacji kobiet, a w 1907 r. uczestniczyła w Kownie w pierwszym zjeździe litewskich kobiet.
Dom, w którym poetka spędziła większość życia, Wilno, 2024 r.
ulica Gedimino pr. 17
Geografię rezydencji Žemaitė w Wilnie chyba najdokładniej przestudiował bibliograf Vladas Abromavičius. Pierwszym domem pisarki było wspaniałe 9-pokojowe mieszkanie Aleksandra Meysztowicza, właściciela ziemskiego i dyrektora Wileńskiego Banku Rolnego. Mieściło się przy alei Św. Jerzego 19-13. Teraz znajduje się tutaj Ministerstwo Łączności. Žemaitė zatrzymywała się również u Filomeny Grincevičiūtė przy ul. Jūratės 25, gdzie gromadziła się wówczas wileńska inteligencja litewska. W styczniu 1913 r. Žemaitė przeniosła się do mieszkania przy ul. Varpų. 21-4, które znajdowało się na Zarzeczu. Wiosną tego samego roku zamieszkał z wnuczką pod adresem ul. Tilto 15-19, a latem, objąwszy nominalną funkcję redaktora dziennika Lietuvos žinios, mieszkała w budynku redakcji ul. L. Stuokos-Gucevičiaus 5. Pod koniec 1913 r. pisarką zaopiekował się prawnik Andrius Bulota, który zaoferował jej swoje mieszkanie przy ul. J. Basanavičiausa 19-11. Natomiast lato dwa razy spędziła w letnim domu Bulotów przy ul. Vasaros 20. Znany malarz litewski A. Žmuidzinavičius namalował ją siedzącą na schodach tego domu letniskowego. Za miejsce, w którym w Wilnie przebywała Žemaitė, można również uznać więzienie na Łukiszkach, w którym pod koniec 1914 r. pisarka spędziła dwa tygodnie.
W czasie I wojny światowej Žemaitė wyemigrowała przez Rosję do USA, gdzie zaangażowała się w zbieranie funduszy na rzecz ofiar wojny.
Jej opowiadania były tłumaczone na język polski w Antologii opowiadań litewskich, to: Czerwony kogut, Tam, gdzie malwy lśnią czerwone... Wiecznie zielony klon.
Od 1966 r. na Litwie jest przyznawana Nagroda Žemaitė w dziedzinie literatury pięknej lub publicystyki o tematyce wiejskiej.
Pomink Žemaitė, Wilno, 2024 r.
ulica Gedimino pr. 29b
Vladas Abramavičius (1909-1965)
Wilno: Uniwersytet Wileński – ul. Universiteto 3, Litewska Biblioteka Akademii Nauk – ul. Žygimantų g. 1.
Miejsce Abramavičiusa w kulturze prof. Tadeusz Bujnicki określił jako typowe dla twórcy pogranicza: Nie do końca zdefiniowawszy swoje sympatie literackie, głosił jednocześnie litewskość i trwałość swoich relacji z kulturą polską.
Władysław Abramowicz urodził się w 1909 r. w Naujadvaris (powiat trocki). To poeta, tłumacz, historyk kultury. W 1930 r. ukończył Polskie Gimnazjum dla Dorosłych w Wilnie, w 1934 r. – Wyższą Szkołę Dziennikarstwa w Warszawie, a w 1951 r. – historię na Uniwersytecie Wileńskim. W latach 1933-39 pracował w wileńskiej drukarni Znicz, w gazecie Kurjer Wileński. W międzyczasie krótko mieszkał w Lidzie, gdzie redagował pismo etnograficzne Ziemia Lidzka. Następnie, w latach 1940-41, był redaktorem i tłumaczem wileńskiego oddziału Elty. Następnie bibliotekarzem w Instytucie Historycznym. Od 1945 r. był pracownikiem Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk.
W latach powojennych rozbudził polskie życie literackie Wilna i zgromadził grupę pisarzy w redakcji polskojęzycznego dziennika Czerwony Sztandar, która przed wojną ukazywała się pod nazwą Kurjer Wileński.
Opublikował zbiory wierszy Świtanie myśli, Regionalne, zarys Obraz współczesnej poezji litewskiej, Zawadzcy po litewsku, Piśmiennictwo i książka na Litwie, Tadeusz Wróblewski, Taras Szewczenko i Wilno, podręcznik języka litewskiego dla Polaków i inne. Pisał bibliografie, książki litewskie, artykuły o działalności w Wilnie, relacje twórców innych narodów z Litwą. Książka Literackie Wilno nie została zakończona. Jego osobowość nawet w czasach sowieckich symbolizowała duch regionalny Wilna i łączność różnych kultur tego regionu.
Wileński Instytut Historyczny, Wilno, 2024 r.
ulica Tilto g. 17
Ona Miciūtė (1909-1973)
Wilno: ul. Pylimo, Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne – ul. Gerosios Vilties 10
Ona Miciūtė była aktywną kultywatorką gleby kulturowej Wileńszczyzny, pisała artykuły na temat edukacji i historii kulturalnej tego regionu, publikowała swoje teksty w litewskich czasopismach. W 1938 r. Litewskie Towarzystwo Artystyczno-Literackie w Wilnie opublikowało jej pierwszy zbiór tekstów Światła na bagnach.
Marija Budrevičiūtė w 1938 r. pisałą o Onie Miciūtė w czasopiśmie Moteris ir pasaulis (Kobieta i Świat): Mamy na Wileńszczyźnie kilka kobiet zajmujących się literaturą. Liryka i dramat – to ich ulubione rodzaje literackie. W liryce jednoznacznie pierwsze miejsce zajmuje Ona Miciūtė.
Uniwersytet Wileński, Wilno, 2024 r.
Ona Miciūtė – to pisarka, poetka, tłumaczka i mieszkanka Wilna. Urodzona w 1909 r. w Wilnie, mieszkała z rodzicami przy ulicy Zawalnej (lit. Pylimo) w pobliżu targu. W rodzinie dorastało jeszcze kilkoro rodzeństwa. Rodzice, zwykli robotnicy, po głodzie po 1917 r. i epidemii tyfusu nie widzieli wyjścia ze skrajnej nędzy, więc dzieci wysłano do schroniska Czerwonego Krzyża, które dla przyszłej poetki było jedyną okazją, aby wyżyć. To schronisko znalazło odzwierciedlenie w całej twórczości Ony Miciūtė. Po ukończeniu szkoły podstawowej Ona ukończyła się w Gimnazjum im. Witolda Wielkiego. Samodzielnie przygotowała się i wstąpiła na Uniwersytet Wileński, uzyskała dyplom polonistyki i bibliotekoznawstwa, została tłumaczem. Pracowała w bibliotekach i archiwach historycznych. Pierwsze utwory Ony Miciūtė pochodzą z 1929 r., są to utwory przesiąknięte neoromantyzmem. Największy wpływ na Onę Miciūtė miała poetka Salomea Neris. Ona Miciūtė należała do związku pisarzy, ale po aresztowaniu jej męża Jonasa Šutovičiusa została stamtąd usunięta przez NKWD. Pod wpływem męża w ostatnich latach życia Ona Miciūtė pisała po białorusku. Przetłumaczyła też utwory polskich pisarzy – Jana Parandowskiego, Marii Dąbrowskiej, a wiele tłumaczeń pozostało niedokończonych z powodu jej nagłej śmierci.
Zapomniana, odrzucona, słabego zdrowia, Ona Miciūtė w ostatnich latach życia pracowała bibliotekarką w szkole, tłumaczyła polską literaturę. W swoich pamiętnikach z lat 60. opisała gorzką rzeczywistość okresu sowieckiego: Przecież obywatel Związku Radzieckiego ma tylko jedno prawo – klaskać w dłonie. Klaskać, gdy cię biją, klaskać, gdy lekko głaskają… Jak to jest możliwe – mieszkać w ojczyźnie i jednocześnie tęsknić do ojczyzny – to jest okropna tragedia, straszny ból. Mało pisarzy litewskich może się szczycić takimi wpisami. Ta skromna, o twardym duchu kobieta zostawiła prawdziwy dokument historii okresu sowieckiego.
Proza Ony Miciūtė jest bardzo osobista, wrażliwa, bystra, a jednocześnie pełna nadziei. Pisała z nadzieją na wrażliwego czytelnika…
Aldona Liobytė (1915-1985)
Wilno: ul. Mindaugo,
W walce o duszę dziecka przemawia przede wszystkim literatura, bo sztuka słowa najbardziej zniewala wyobraźnię dziecka. Literatura dziecięca jest jednym z najważniejszych czynników decydujących o zamiłowaniu kolejnego pokolenia do książek, o jej gustach literackich, o związku z czasem jej życia – pisała w 1962 r. aktorka, nauczycielka, redaktorka, wydawca, tłumaczka, pisarka Aldona Liobytė. Dużym i ważnym darem Aldony Liobytė dla kultury dziecięcej są tłumaczenia. Władała biegle językiem polskim, rosyjskim, niemieckim, dla dzieci głównie tłumaczyła z polskiego. To Chłopak na opak Hanny Ożogowskiej, Ferdynand Wspaniały i Proszę słonia Ludwika Jerzego Kerna, W Nieparyżu i gdzie indziej Anny Kamieńskiej oraz inne.
Aldona Liobytė-Paškevičienė urodziła się 24 lutego 1915 r. w Wilnie. Studiowała język i literaturę polską na Uniwersytecie Wileńskim im. Stefana Batorego, zaś język i literaturę litewską – na Uniwersytecie Witolda Wielkiego w Kownie. Była aktorką Teatru Vaidila oraz aktorką Wileńskiego Teatru Dramatycznego. W latach 1949-1961 kierowała redakcją Literatury Dziecięcej i Młodzieżowej Wydawnictwa Fikcja. Zachęcała młodych pisarzy i artystów do polegania na baśniach ludowych, folklorze.
Budynek Teatru Vaidila, Wilno, 2024 r.
ulica A. Jakšto g. 9
Wiele zdziałała, przywracając kulturze litewskiej opowieści ludowe i inny folklor. Przygotowała kolekcje tematyczne litewskich baśni ludowych Pasterz stu zajączków, Nie boję się diabła, Sam król łabędzi i inne. W utworach Aldony Liobytė, pisanych na motywach sztuki ludowej, pojawiają się elementy ironii, parodii i groteski.
Przetłumaczyła klasyki dziecięcej literatury dziecięcej – polskiej, włoskiej, francuskiej, rosyjskiej i szwedzkiej. Jej zaś książki dla dzieci zostały przetłumaczone na angielski, czeski, gruziński, hiszpański, rosyjski, słowacki, szwedzki i niemiecki.
Zmarła w 1985 r., pochowana na Cmentarzu Rokanciszki w Wilnie.
Całe życie A. Liobytė związane było z Wilnem. Jako dziecko pisarka mieszkała przy ul. Mindaugo. Urodziłam się w Wilnie, najpiękniejszym mieście na świecie i nigdy tego nie żałowałam. Mój ojciec całe swoje drogie życie spędził w kwiaciarni przy ul .Mindaugo (…). A mój rodzinny dom został niedawno zburzony. Stary był, zniszczony… – napisała pisarka w swoich pamiętnikach.
Judita Vaičiūnaitė (1937-2001)
Wilno: ul. Vokiečių 15, Skwer Kompozytora Stanisława Moniuszki – ul. Vilniaus 30
W 2011 r. przy Skwerze Stanisława Moniuszki obok kościoła pw. św. Katarzyny w Wilnie pojawiło się upamiętnienie poetki wileńskiej Judity Vaičiūnaitė. To piękna ażurowa parasolka, która chce, ale nie może uchronić ludzi przed cywilizacją. Dziwne zrządzenie losu. Mieszkam się w pobliżu ogrodu Stanisława Moniuszki. Przechodzę przez niego codziennie od ponad 30. lat. Siedziałem tu w cieniu drzew podczas dalekiej burzy majowej… Czułam tu siłę życia dotykając nagrzanego słońcem opuszczonego muru. Moja córka, a później i wnuczka, właśnie tu w lipcowym słońcu stawiały pierwsze kroki, trzymając się metalowego ogrodzenia tego ogrodu. Niejednokrotnie jasne białe wieże kościoła św. Katarzyny, widziane z mojego balkonu, pojawiały się w moich wierszach. – mówiła o Skwerze Stanisława Moniuszki Judita Vaičiūnaitė, często określana mianem najbardziej miejskiej i wileńskiej poetki.
Urodziła się w rodzinie lekarza-psychiatry i literata Petrasa Vaičiūnasa. Po śmierci ojca razem z matką i siostrą przeniosła się do Wilna. W 1959 r. ukończyła studia języka i literatury litewskiej na Wydziale Historyczno-Filologicznym Uniwersytetu Wileńskiego, gdzie studiowała m.in. z Tomasem Venclovą. Uczęszczała także do szkoły muzycznej. Pracowała w redakcji dziennika Związku Pisarzy Litewskich Literatūra ir menas (Literatura i Sztuka), tygodnika Kalba Vilnius (Mówi Wilno) i Naujasis dienovidis (Nowy Południk).
Debiutowała jako poetka w 1956 r. Pierwsza książka nie została dopuszczona przez cenzurę. W powojennej poezji litewskiej jako jedna z pierwszych wyrzekła się literackich dogmatów socjalistycznych. Kolejna zbiór wierszy pt. Pavasario akvarelės (Wiosenne akwarele) pojawił się w 1960 r. Pisała także dla dzieci. Tłumaczyła na język litewski m.in. utwory Anny Achmatowej, Siemiona Kirsanowa i Olgi Bergholc. Twórczość Judity Vaičiūnaitė przetłumaczono na angielski, łotewski, norweski i rosyjski. W 1997 r. została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Wielkiego Księcia Giedymina. Wiele wierszy poświęciła Wilnu, jest uważana za poetkę miasta.
Judita Vaičiūnaitė jest pochowana na wileńskim Cmentarzu Rossa. Jedna z ulic Wilna nosi jej imię.
Skwer, przy którym często przebywała Judita Vaičiūnaitė, Wilno, 2024 r.
ulica S.Moniuškos skveras
Oprac. Alina Balčiūnienė
Zdj. Natalia Kasperek, Piotr Maciuk