Chrzanowska Anna (Zofia) Dorota
Kobieta, która stała się symbolem bohaterskiej postawy podczas oblężenia Trembowli w 1675 roku. Anna Dorota wywodziła się z rodu von Fresen (lub de Frozen), mieszczańskiej rodziny żydowskiej, która przeszła na chrześcijaństwo, chociaż Philippe Dupont w Memoires pour servir à l'histoire de la vie et des actions de Jean Sobieski III du nom roi de Pologne podkreślił jej niemieckie pochodzenie.
W przekazach niekiedy nadawano jej imię Zofia. Była drugą żoną Jana Samuela Chrzanowskiego (zm. 1688) herbu Poraj, porucznika wojsk koronnych, kapitana, podstolnika mielnickiego, a następnie smoleńskiego. W 1675 r. podczas wojny polsko-osmańskiej (1672-1676) był dowódcą oddziału broniącego Trembowli w trakcie tureckiego oblężenia. Do historii przeszło bohaterstwo Anny Doroty – w chwili upadającego ducha walki wśród szlachty broniącej twierdzy wobec przeważających sił wroga, liczących 10 tysięcy Turków i dowodzonych przez Ibrahima Szyszmana, a także braku żywności oraz wody wykryła naradę trzydziestu szlachciców, którzy zamierzali poddać twierdzę. Wyjawiła próbę tego spisku mężowi. Dzięki jej interwencji Chrzanowskiemu udało się przywrócić morale wśród załogi. Podczas oblężenia Anna Dorota niejednokrotnie wykazała się odwagą i hartem ducha. Według różnych, z czasem ubarwionych przekazów miała w dramatycznych chwilach nakłaniać męża i jego załogę do walki, między innymi groźbą samobójstwa, a według niektórych podań miała przejąć dowództwo nad obroną zamku. Wraz z mężem utrzymała Trembowlę do 11 października 1675 r., kiedy Turcy wycofali się na wieść o nadciągającej odsieczy wojsk Jana Sobieskiego. Samuel Chrzanowski został podniesiony do rangi szlacheckiej w 1676 r. i przyłączony do herbu Poraj. Annie Dorocie na cześć jej bohaterstwa obok zamku w Trembowli postawiono pomnik. Postawa Anny Doroty podczas oblężenia zamku w Trembowli stała się jednym z najpopularniejszych epizodów w dziejach przedrozbiorowej Polski, który poruszał wyobraźnię kolejnych pokoleń. Zapisała się w polskiej świadomości narodowej i tradycji, a także w literaturze. Pamięć o obronie stała się częścią folkloru polskiego oraz ukraińskiego. W tradycji ukraińskiej upiększano opowieść o pomocy oblężonym dokonaną przez postać Najświętszej Dziewicy1. W polskiej kulturze historia Anny Doroty urosła do rangi epizodu heroicznego. Około 1780 r. w kręgu księcia Adama Kazimierza i księżnej Izabeli Czartoryskiej powrócono do opowieści o obronie Trembowli, a Anna Dorota stała się symbolem bohaterki romantycznej, który miał podtrzymywać tradycję i ducha narodowego. Zarówno obronę Trembowli, jak i samą Annę Dorotę wielokrotnie uwieczniano w malarstwie, rysunku i grafice. Powstały między innymi obrazy Obrona Trembowli Aleksandra Lessera (1814–1884) czy Franciszka Smuglewicza (1745–1807) oraz Józefa Peszka (1767–1831). O bohaterstwie Anny Doroty opowiadają także opery, z których jedna Obrona Trembowli czyli męstwo Chrzanowskiej. Opera we 3 Aktach (1789) była autorstwa Stanisława Kubickiego (ok. 1750–1809), druga – Polka, czyli oblężenie Trembowli (1788) Józefa Wybickiego (1747–1822).
Przypisy:
1. L. T. Błaszczyk, Polish Heroic Woman: The Motif of the Siege of Trembowla in Polish and Russian Literature, „The Polish Review” 1978, No. 1, s.32
Literatura:
Bielowski August, Pamiątki trembowelskie, https://fbc.pionier.net.pl/details/nnqTsqw [dostęp: 25.01.2024]
Czołowski Aleksander, Wojna polsko-turecka 1675 r., Lwów 1894.
L. T. Błaszczyk, Polish Heroic Woman: The Motif of the Siege of Trembowla in Polish and Russian Literature, „The Polish Review” 1978, No. 1, s. 31–47.
Piwowarski Kazimierz, Anna Dorota Chrzanowska, Polski Słownik Biograficzny, t. III, Kraków 1937, s. 458.
Próchniak Kinga, Obrona Trembowli Aleksandra Lessera jako przejaw romantycznego kultu bohatera narodowego, „Vade Nobiscum” 2016.
Widacka Hanna, Bohaterska obrona Trembowli w 1675 r., https://www.wilanow-palac.pl/bohaterska_obrona_trembowli_w_1675_r.html [dostęp: 25.01.2024]
Źródło wykorzystanej fotografii: Muzeum Diecezjalne w Sandomierzu
Opracowała dr Anna Wilk-Zielińska