„Szlak Mickiewiczowski” został opracowany na podstawie folderu wydanego w latach 30. XX wieku (II Rzeczpospolita) nakładem Wydziału Turystyki Ministerstwa Komunikacji w Warszawie. Aktualizację przeprowadzono dokonując opisu miejsc zobrazowanych na stronach folderu i przedstawiając współczesne zdjęcia (przy istniejących obiektach).
Publikacja została opracowana przez Sekcję Turystyczną Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich i Polskie Biuro Podróży Orbis. Druk folderu wykonano w Zakładach Graficznych Eugeniusza i Dra Kazimierza Koziańskich w Warszawie.
Folder w wersji cyfrowej jest dostępny na portalu Biblioteki Narodowej – Polona:
https://polona.pl/item/szlak-mickiewiczowski,MTg3NDU4OA/0/#info:metadata
Wykonawca: Mirosław Osip-Pokrywka
ŚWITEŹ (biał. Свитязь)
Jezioro leży w połowie drogi między Nowogródkiem, a Baranowiczami. Powierzchnia lustra wody – 1,75 km ², linia brzegowa ok. 4,5 km, maksymalna głębokość 15 m. Jezioro i otaczające go lasy są objęte ochroną jako Świteziański Park Krajobrazowy liczący ponad 10 km². Latem wybrzeże jeziora jest popularnym miejscem wypoczynku i rekreacji.
Świteź jest niezwykłym zbiornikiem wodnym. Jest usytułowana na morenowym wyniesieniu w kotlinie polodowcowej, odosobniona od innych jezior. Ma niemal idealnie okrągły kształt, a jej brzegi otacza zagadkowy, niewysoki kamienno-ziemny zalesiony wał. Zarówno osobliwy kształt Świtezi, czystość kryształowych wód, jak i niezwykle urozmaicona szata roślina (odkryto tu reliktowe gatunki, m.in. stroiczka wodna) od wieków intrygowały i pobudzały ludzką wyobraźnie. Z jeziorem wiąże się wiele ludowych podań i legend, m.in. ta, że na dnie jeziora znajduje się zatopione miasto i zamek. Na tej bazie powstało wiele utworów literackich z najsłynniejszą balladą Adama Mickiewicza pt. Świteź. Poeta bywał często nad Świtezią odwiedzając pobliskie Płużyny, gdzie znajdował się dwór marszałkowej Wereszczakowej, matki Maryli – młodzieńczej miłości Adama.
HISTORIA PO 1939 R. I STAN ZACHOWANIA:
W 1927 r. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze zbudowało na południowozachodnim brzegiem jeziora schronisko turystyczne. Drewniany budynek z 40- ma miejscami noclegowymi, stylizowany na szlachecki dworek był głównym zapleczem dla ruchu turystycznego w latach międzywojnia. Obiekt nie przetrwał. W czasach sowieckich na północnym brzegu jeziora wzniesiono dwa ośrodku wypoczynkowe. Jeden z nich po remoncie w 2005 r funkcjonuje jako Sanatorium „Świteź”. Obok w parku nad brzegiem jeziora znajduje się głaz z tablicą na której zamieszczono fragmentem Epilogu z Pana Tadeusza (w języku białoruskim). W pobliżu sanatoryjnej plaży z wód jeziora wyłania się rzeźba stojąca na skale - postać nagiej kobiety w rybackich sieciach, nawiązująca do jednej z popularnych legend. Główne kąpielisko nad jeziorem znajduje się przy drodze z Nowogródka, gdzie na sztucznej grobli ustawiono metalową altanę.
NOWOGRÓDEK (biał. Навагрудак)
Miejscowość pełniąc w czasach I i II Rzeczpospolitej funkcję stolicy województwa jest obecnie 30-tysięczną aglomeracją - administracyjną siedzibą rejonu w obwodzie grodzieńskim na Białorusi. Ze wschodniej granicy polski do Nowogródka dzieli nas - 160 km z przejście w Bobrownikach i 270 km z przejścia w Terespolu. Centrum miasteczka zachowało pierwotny układ urbanistyczny i parterową prowincjonalną zabudowę mieszkalną. Przetrwało wiele cennych zabytków.
Góra Zamkowa
Pierwsze drewniane obwarowania obronne postały w tym miejscu za czasów kniazi ruskich w XI wieku. W połowie XIII wieku na swą siedzibę Zamkową Górę wybrał książę Mendog, wzmacniając warownie potężnym kamiennym stołpem (wolno stojącą wieżą). Jest wielce prawdopodobne, że właśnie na zamku w Nowogródku Mendog przyjął chrzest (1251 r.) i koronował się (1253 r.) na jedynego króla w dziejach Litwy. Zamek została zniszczony w XIV wieku przez najazdy krzyżackie. Zachowane współcześnie ruiny to pozostałość warowni wzniesionej z rozkazu wielkiego księcia Witolda na początku XV wieku. Była to murowana budowla wzmocniona czterema wieżami, zaś w wiekach XVI i XVII dobudowano dwie kolejne wieże i mieszkalną cześć pałacową. Na zamku odbywały się od 1581 r. sesje Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego.
HISTORIA MIĘDZYWOJENNA I STAN ZACHOWANIA:
Podczas wojny północnej w 1706 r. Szwedzi wysadzili zamek w powietrze. Poczynając od początku XIX wieku dawna warownia pozostawała w formie trwałej ruiny. Przetrwały pozostałości dwóch wież od północy: kościelnej i bramnej oraz fragment murów od strony wschodniej (częściowo rekonstruowanych w XX wieku). Wały ziemne i głęboka fosa odzwierciedlają pierwotny kształt fortyfikacji. Na początku XXI wieku władze białoruskie podjęły projekt rekonstrukcji pozostałości nowogródzkiego zamku. Od strony południowo-wschodniej Góry Zamkowej, na sąsiadującym z nią wzniesieniu tzw. Małym Zamku w połowie latach 20. XX wieku rozpoczęto sypanie Kopca Mickiewicza. Kopiec o wysokości 15 m i średnicy (u podstawy) ok. 30 m został ukończony w 1931 r. na 75 rocznicę śmierci poety. Idąc do kopca od strony ul. Zamkowej mija się jego pomnik poety wystawiony w latach 90. XX wieku. Postać Mickiewicza została przedstawiona z uniesioną ręką, jakby szukał odpowiedniej formy twórczego wyrazu.
CIEKAWOSTKA:
W latach 30. XX wieku podczas prac archeologicznych na dziedzińcu zamkowym odsłonięto fundamenty XIV-wiecznej unickiej cerkwi Wniebowzięcia N.M.P. Ocenia się że była to jedna z najstarszych świątyń chrześcijańskich na Litwie. Stąd pochodził cudowny obraz Matki Boskiej Zamkowej, o której Mickiewicz wspomina w przypisach do Pana Tadeusza. Tej ikonie poeta miał zawdzięczać w dzieciństwie szczęśliwe uzdrowienie. Obraz zaginał w czasie I wojny światowej.
Kościół farny
Na sąsiadującym z Góra Zamkowa nieco niższym wzniesieniu znajduje się nowogródzka fara. Pierwsza świątynia w tym miejscu powstała już pod koniec XIII wieku z fundacji księcia Witolda, jej jasna bryła nabrała obecnego kształtu w ramach przebudowy w latach 20. XVIII wieku. Ściany kościoła były świadkiem wielu ważnych w polskiej historii wydarzeń. Jednym z nich był w 1422 r. ślub Władysława Jagiełły z księżniczką litewską Sonią Holszańską, późniejszą królową Zofią i jednocześnie matką przyszłych polskich władców: Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka. W lutym 1799 r. w nowogródzkiej farze, wówczas noszącej wezwanie św. Michała Archanioła, ochrzczono dziecię imieniem Adam Bernard, będące drugi synem Mikołaja i Barbary Mickiewiczów – przyszłego wielkiego polskiego wieszcza doby romantyzmu.
HISTORIA PO 1939 R. I STAN ZACHOWANIA:
Obecnie świątynia ma status kościoła rektoralnego Przemienienia Pańskiego i została ustanowiona Sanktuarium Błogosławionych Sióstr Nazaretanek Męczennic z Nowogródka. W pierwszych latach XXI wieku kościół został podany gruntownej renowacji finansowanej z polskich środków. Jest to budowla jednonawowa z półkoliście zamkniętym prezbiterium, fasadę, zwieńczoną trójkątnym szczytem flankują dwie niskie czworoboczne wieże. W jednej z kaplic bocznych został ustawiony sarkofag 11 sióstr nazaretanek, które oddały swe życie 1 sierpnia 1943 r. w zamian za aresztowanych przez gestapowców mieszkańców Nowogródka, w 2000 r. Jan Paweł II beatyfikował 11 rozstrzelanych sióstr. W świątyni znajduje się również XVIII-wieczny wizerunek Matki Boskiej Nowogródzkiej, będący wierną kopią obrazu przywiezionego z Rzymu do kościoła jezuitów. Cennym wyposażeniem świątyni jest marmurowa płyta z 1643 r. upamiętniająca husarzy chorągwi nowogródzkiej poległych w bitwie pod Chocimiem.
Góra Mendoga
Według legendy budowniczy nowogródzkiego zamku – książę litewski Mendog – miał zostać pochowany wraz ze złotym tronem na wzgórzu za miastem, nazywanym od niepamiętnych czasów Górą Mendoga. Motyw tego miejsca pojawia się w kilku młodzieńczych utworach Mickiewicza.
HISTORIA PO 1939 R. I STAN ZACHOWANIA:
Wspomniane wzgórze znajduje się w północnej części miasta po lewej stronie drogi wylotowej na Mińsk. W minionych wiekach istniał na górze prawosławny cmentarz. Współcześnie zbocza wzgórza porastają drzewa, w wyniku czego utraciło swój widokowy charakter. W 740 rocznicę koronacji władcy (1993 r.) u podnóża góry ustawiono pamiątkowy głaz.
Dom Mickiewicza
Ojciec przyszłego poety Mikołaj Mickiewicz, prawnik i notariusz, kupił w 1803 r. parcele w centrum miasteczka, na której wzniesiono drewniany dom. Wiadomo, że kilka lat później dom ten spłonął w pożarze miasta. Wówczas zaciągając kredyt wybudowano murowany dworek, do którego rodzina przeprowadziła się w 1807 r. Adam Mickiewicz spędził w tym domu swoje dzieciństwo i lata nauki pobieranej w pobliskiej szkole Dominikanów. Mimo że poeta od 1815 r. podjął studia w Wilnie często przyjeżdżał do domu w Nowogródku. Po śmierci matki w 1820 r. obciążonym długami domem zajął Franciszek - najstarszy z braci. Jego udział w powstaniu listopadowym zakończył się konfiskatą majątku i licytacją domu. Od tej pory zmieniali się właściciele, wśród których nierzadko byli Rosjanie. Dworek pozostawał w rękach prywatnych do 1937 r., kiedy to Komitetowi Uwiecznienia Pamięci A. Mickiewicza udało się odkupić obiekt i 11.09.1938 r. otwarto muzeum.
HISTORIA PO 1939 R. I STAN ZACHOWANIA:
W czasie wojny dom został uszkodzony przez niemiecką bombę, większość zabytkowych zbiorów została zniszczona lub zrabowana. Po zniszczeniach wojennych muzeum odbudowano i ponownie otwarto w 100. rocznicę śmierci poety w 1955 r. tworząc skromną wystawę biograficzną. Pierwotną formę dworku z początku XIX wieku obiekt odzyskał w wyniku prac konserwatorskich na przełomie lat 80. / 90. XX wieku, gdy poza remontem, zrekonstruowano lamus, altanę i studnię. Urządzenie wnętrz (6 pomieszczeń) odzwierciedla wyposażenie polskich dworów szlacheckich przełomu XVIII i XIX wieku. Wśród niewielu oryginalnych przedmiotów należących niegdyś do poety w salonie znajduje się rokokowy francuski zegar, z wileńskiego mieszkania, w którym w 1822 r. który Mickiewicz pracował nad Grażyną. Muzeum – Dom Adama Mickiewicza znajduje się w niewielki park tuż obok rynku. Z daleka widać wyłaniający się z pomiędzy drzew parterowy budynek o żółtej elewacji z dwukolumnowym gankiem od frontu. Po lewej na kamiennym postumencie ustawiono popiersie poety.
CZOMBRÓW (biał. Чамброва)
Miejscowość nieistniejąca, lokalizacja ok. 20 km na południe od Nowogródka. Dojazd od drogi Nowogródek – Baranowicze, należy skręcić w polną drogę w kierunku zach. przed rzeką Niewdą (kierunek przeciwny do jeziora Świteź). Teren dawnego folwarku należy obecnie do kołchozu Radohoszcza.
Wielu historyków literatury przychyla się ku stwierdzeniu, że Czombrów mógł posłużyć Mickiewiczowi jako pierwowzór literackiego Sopicowa z Pana Tadeusza. Wskazują na to podobieństwa topograficzne i historyczne. Ta druga kategoria dotyczy szczególnie analogi z ostatnim zajazdem na Litwie opisanym przez Mickiewicza i trzema zajazdami, które faktycznie miały miejsce w Czombrowie. Rodzina ze strony matki poety z miejscem miała bardzo bliskie związki. Dziadek po kądzieli Mateusz Majewski był tu ekonomem, matka mieszkała tu aż do ślubu z Mikołajem Mickiewiczem, a sędzina Aniela Uzłowska właścicielka Czombrowa – widnieje jako matką chrzestną Adama.
HISTORIA PO 1939 R. I STAN ZACHOWANIA:
Dawny majątek Uzłowskich (z XIX-wiecznym zespołem dworskim) od początku XX wieku należał do rodziny Karpowiczów. Ostatni właściciel majątku Karol Karpowicz (przyrodnik i chemik) wraz z synem Józefem zostali w 1940 r. aresztowani przez NKWD i następnie wywiezienie do syberyjskich łagrów, gdzie ślad po nich zaginał. Trzy lata później sowiecka partyzantka spaliła dwór, pozostawiając domownikom jedynie kilka minut na zebranie najważniejszych rzeczy. Od 1944 r. tereny dawnego majątku znalazły się we władaniu miejscowego kołchozu. Istniejące wówczas zabudowania zostały wyburzone lub przebudowane, a park dworski w większości wykarczowano. Jesienią 1919 r. odbudowano cmentarną kaplicę z końca XIX w. ufundowaną przez Karolinę z Bułhaków Karpowiczową. Jest to obecnie jedna pozostałość po czombrowskim majątku.
CIEKAWOSTKI:
1. Rozgłos wpływający na zainteresowanie turystyczne miejscowością w okresie międzywojennym, wynikał z faktu, że w ówczesnym majątku w Czombrowie nakręcono liczne sceny do pierwszej (niemej) filmowej ekranizacji Pana Tadeusza (1929) w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego. Niestety film zaginął w czasie II wojny światowej. Z odnalezionych fragmentów taśmy, w 2012 udało się zrekonstruować cześć zapisu filmowego, gdzie można zobaczyć m.in. czombrowski dwór w rzeczywistym kształcie i wyposażeniu wnętrz.
2. Prawnuczka ostatniego właściciela majątku Joanna Puchalska opublikowała w 2014 r. książkę Dziedziczki Soplicowa (Wydawnictwo Muza) w której szczegółowo opisuje historię Czombrowa i związki miejsca z Adamem Mickiewiczem.
WOROŃCZA (biał. Варонча)
Wioska ok. 35 km od Nowogródka na południowy wschód. Najłatwiejszy dojazd od drogi Nowogródek – Baranowicze, należy skręcić przed miejscowością Zielona w drogę w kierunku wsch. Po 10 km dociera się do celu.
W Worończy istniał dwór wojewody nowogródzkiego Józefa Niesiołowskiego. Okazała modrzewiowa budowla wzniesiona w końcu XVIII wieku, była przez wielu uważana za najpiękniejszą na Ziemi Nowogródzkiej. Majątek wojewody był ogniskiem życia towarzyskiego w regionie, odbywał się tu zjazdy i wielkie polowania. Wojewodę został uwieczniony na karatach Pana Tadeusza. Niektórzy badacze literatury uważają, że był pierwowzorem postaci Hrabiego.
HISTORIA PO 1939 R. I STAN ZACHOWANIA:
Ostatnimi właścicielami majątku była rodzina Lubańskich, która traktowała dwór w Worończy jako letnią rezydencję. Latem 1943 r. dwór został spalony przez sowiecką partyzantkę, a mieszkańcy rozstrzelani. Teren majątku po wojnie przejął kołchoz dostosowując do własnych potrzeb. Współcześnie dawny układ przestrzenny majątku jest trudny do odczytania. Zachował się w zdziczałej formie dawny park i zapuszczone stawy.
TUCHANOWICZE (biał. Тугановічы)
Miejscowość nieistniejąca, teren dawnego majątku należy do wsi Karczowa (biał. Карчова), określanej w lokalnej nomenklaturze administracyjnej jako agromiasteczko. Ok. 45 km na południowy wschód od Nowogródka. Najłatwiejszy dojazd od drogi Nowogródek – Baranowicze z Horodyszcza (8 km w kierunku wschodnim szutrową drogę). Teren byłego parku dworskiego znajduje się na końcu miejscowości, na wzniesieniu po lewej stronie.
Miejscowość zaistniała w dziejach literatury narodowej dzięki Mickiewiczowi. Tutaj znajdował się majątek zamożnego szlacheckiego rodu Wereszczaków. Z przedstawicielką tej rodziny Marylą Wereszczakówną, młodego poetę połączył młodzieńczy romans. Pobliski dworski park był miejsce miłosnych uniesień kochanków. Wkrótce po poznaniu Adama, panna Werszczakówna wyszła zamaż za hrabiego Wawrzyńca Puttkamera, mimo to wielu historyków uważa, że do końca swoich dni dążyła Mickiewicza skrywanym uczuciem.
HISTORIA MIĘDZYWOJENNA I STAN ZACHOWANIA:
Podczas I wojny światowej nad pobliską rzeką Serewczą znajdowała się główna linia obronna frontu wschodniego. W wyniku działań wojennych zostały doszczętnie zniszczone wszystkie budynki dworskie, a cześć parkowego drzewostanu wycięto budując mocnienia ziemne, transze i okopy. Dawne założenie parkowo-ogrodowe współcześnie przybrało charakter zalesionego wzgórza. Granice dawnego parku od strony rzeki wyznaczają pozostałości alei ze starodrzewia (grabowo-topolowej). W centrum dawnego parku można odnaleźć miejsce, gdzie znajdowała się słynna Altana Maryli, stworzona przez wiekowe dwupienne lipy.
ZAOSIE (biał. Завоссе)
Wieś około 45 km na południe od Nowogródka. Należy skręcić z głównej ok. 15 km przed Baranowiczami. Rozległy kompleks muzealny (całość powierzchni to ok. 15 ha) znajduje się 3 km od skrętu, w znacznym oddaleniu od zabudowy mieszkalnej miejscowości. Dojazd jest dobrze oznakowany drogowskazami.
Nowogródek silnie kojarzony jako dom rodziny Adama Mickiewicza nie jest jego miejscem narodzin. Najbardziej prawdopodobnym miejscem urodzin poety jest Zaosie. Wieszcz urodził się w Wigilię Bożego Narodzenia, a jak wiadomo jest to czas odwiedzin rodziny. Mickiewiczowie, mimo że mieszkali już w Nowogródku, do Zaosia mogli przyjechać do stryja, Mikołaja Mickiewicza, który posiadał tu folwark. Później majątek w Zaosiu odziedziczył ojciec poety wraz z siostrą Barbarą. Młody Adam spędzał tu najwcześniejsze dzieciństwo, potem przyjeżdżał na wakacje, a również odwiedzał te strony, gdy był już nauczycielem w Kownie.
HISTORIA PO 1939 R. I STAN ZACHOWANIA:
Dwór w Zaosiu został całkowicie zniszczony w 1915 r. podczas przechodzenia w pobliżu frontu wojennego. W połowie lat 90. XX wieku podjęto inicjatywę rekonstrukcji zabudowań z przeznaczeniem na muzeum. Na miejscu fundamentów dawnego dworu, na 200-rocznicę urodzin pisarza uruchomiono placówkę będącą wierną kopią zabudowań majątku Mickiewiczów odtworzoną w oparciu o zachowane ryciny z połowy XIX w. Kryty strzechą drewniany budynek dworku jest parterowy, ze skromnym dwukolumnowym portykiem. Zrekonstruowany zespół dworski obejmuje poza budynkiem głównym także piętrowy spichlerz (tzw. świron), stodołę, studnię z żurawiem i ogród. Całość kompleksu ma status Muzeum - Folwark Adama Mickiewicza „Zaosie”.